Epilogu i çmimeve “kombëtare” dhe pastrimi i “haurit të avgjisë” letrare

Granit Zela

Ky konkurs, shumëçka nuk e ka bërë mirë, por veç një gjë e ka kryer me një përsosmëri të hatashme, ai ka ndihmuar qysh prej krijimit si i tillë, për lëvrimin e eseistikes letrare, duke ofruar lëndë të parë të jashtëzakonshme me elementet e farsës që ka mbartur në rrugëtimin e vet sizifian drejt rrokullimës. Pos kësaj, vetë këto shkrime bëjnë një “skaner” të “sëmundjeve” që e kapën këtë konkurs, sëmundje që më pas u kthyen në një lëngatë që edhe i solli fundin e padëshirueshëm

Në një tregim të shkrimtarit Ylljet Aliçkaj, përshkruhet “ceremonia e thjeshtë” e vlerësimit të një nëpunësi që kishte mbështetur kulturën shqiptare. Ky nëpunës, pasi i ishte bërë rrodhe Ministrisë sonë të Kulturës që ai të vlerësohej publikisht për ndihmesën “e shquar” dhënë nga ai artit shqiptar, bëri gjithçka gati, madje deri edhe pergamenën me fjalët e zgjedhura vlerësuese për veten e vet. Ditën e dhënies së shpërblimit publik nga Ministria e Kulturës, në praninë e mediave dhe kamerave të porositura,

“fituesi” dukej kaq i pafajshëm dhe i befasuar për këtë “surprizë” për të cilën ai assesi nuk kishte qenë kurrën e kurrës në dijeni, sa mallëngjehet e përlotet faqe njerëzve, duke lënë përshtypje të pamatë tek të gjithë spektatorët, madje duke tejkaluar edhe parashikimet e vetë ministrit me aftësitë e tij prej aktori! Kësisoj, një ceremoni e cila në fillim ishte menduar të ishte “e thjeshtë”, shndërrohet në një farsë të kurdisur me shumë marifet, farsë e cila merr përmasat e groteskut.

Sikurse tek tregimi i Aliçkajt, çmimet letrare të organizuara shtetërisht tash e sa kohë, pavarësisht nga ngjyra e qeverisësit, pavarësisht se kush ka mbartur “barrën” e kulturës në shpatulla, kanë ngjarë shumë me “ceremonitë e thjeshta” në dukje të pafajshme dhe spontane, në dukje të organizuara me paanësi dhe korrekte, në dukje me bujë të merituar dhe transparente, në dukje si festë e letrave, porse në të vërtetë, edhe sikur ato të mos kenë qenë të tilla vetëm në dukje, një gjë është e qartë kryekrejet, zhvlerësimi i plotë i tyre në sytë e publikut, mot pas moti, derisa erdhëm në motin 2013, kur arbitrariteti i formimit të jurive ndër vite, mungesa e transparencës së punës së tyre, pamundësia për të qenë bindës kundrejt kontestimeve të përhershme për mbizotërimin e “tarafeve”, “klaneve” dhe “qokave” letrare që anëtarët e jurisë ia jepnin njëri-tjetrit apo vetes së tyre, bëri që ky konkurs të ngjallte pakënaqësi masive nga shumë shkrimtarë e studiues të letërsisë, a thua se nuk bëhej fjalë për një konkurs letrar, por për transportimin e armëve kimike në Shqipëri.

Saga e vetëdenigrimit të Çmimeve Letrare Kombëtare ka nisur më së paku ka nisur qysh në vitin 2002, ku për kur poeti Xhevahir Spahiu denoncoi në media një ditë para dhënies së çmimeve “Penda” se i kishin fshehur librin e tij poetik “Rreziku”, pasi u përfshi në listën e konkurrimit, por nuk iu dha jurisë për ta lexuar. Sipas prononcimit të atëhershëm të Spahiut në media, libri me poezi mbeti në sirtarët e Ministrisë së Kulturës që në momentin e parë. Emrat e fituesve të atij viti, edhe mund të mos mbahen mend, por historia e një poeti të nderuar që i fshehin librin për të mos ia përfshirë në një konkurs letrar është e denjë për tregimet ironike të Aliçkajt.

E pra, ky konkurs, shumëçka nuk e ka bërë mirë, por veç një gjë e ka kryer me një përsosmëri të hatashme, ai ka ndihmuar qysh prej krijimit si i tillë, për lëvrimin e eseistikes letrare, duke ofruar lëndë të parë të jashtëzakonshme me elementet e farsës që ka mbartur në rrugëtimin e vet sizifian drejt rrokullimës. Pos kësaj, vetë këto shkrime bëjnë një “skaner” të “sëmundjeve” që e kapën këtë konkurs, sëmundje që më pas u kthyen në një lëngatë që edhe i solli fundin e padëshirueshëm.

Në shkrimin me titull “Një konkurs pa pikën e moralit”, studiuesi i letërsisë Mark Marku po në dhjetor 2003 theksonte: “Nëse arbitrariteti është problemi i parë, shtetëzimi i vlerave është problemi i dytë dhe të dyja bashkë janë probleme organizative të konkursit, problemi i tretë është estetik dhe etik, pasi që në momentin kur ngremë shtetin në pozitën e gjykatësit estetik të krijimtarisë letrare, kemi bërë automatikisht gabimin më të madh”. Për mënyrën e organizimit të konkursit zoti Marku shkruante asokohe se ky çmim ishte “pronë e shtetit” dhe ishte “çmim që jepet nga një konkurs që zhvillohet gati-gati në formë klandestine dhe ku mungon transparenca minimale”. Juria “zgjidhet sipas interesit për të shpallur këtë apo atë autor fitues, nuk ka procedura transparente (nuk dihet cila vepër pranohet e cila jo, kush i dorëzon dhe kush mban përgjegjësi nëse ndonjë autor nuk e dorëzon veprën në ministri), as kritere transparente, shkurt, asgjë të dukshme për gjykimin e publikut”.

Po për çmimet e këtij viti shkrimtari Agron Tufa shkruante se “juria e konkursit kombëtar për librat më të mirë të vitit 2002, ishte juri e përzgjedhur privatisht katër vitet e fundit nga drejtori i atëhershëm i librit në MKRS në mënyrë arbitrare. Juria ishte mbledhur një muaj e gjysmë para shpalljes së fituesve, ishte denoncuar disa herë në shtyp si jotransparente, emrat e jurisë duhej të kishin qenë publik, duhej të funksiononte dhe të ndiqte botimet e gjithë vitit pasi ajo e kishte të pamundur të arrinte të lexonte shtatëdhjetë romane dhe qindra libra të zhanreve të tjera përgjatë një muaji e gjysmë. Pra, me pak fjalë, juria ishte ngritur në mënyrë arbitrare, nuk kishte lexuar fare të qindra libra në konkurrim, nuk ishte “kombëtare”, se nuk kishte pjesëmarrës autorë nga Kosova, Maqedonia dhe nuk kishte qenë transparente, dhe nuk kishte ndarë as çmimin për romanin më të mirë të vitit pasi titullarët e jurisë, i kishin dhënë çmimin Penda e Argjendtë për romanin një vepre që përcaktohej lehtësisht në zhanrin e memuaristikës. porse ai nuk ishte roman dhe “ishte shitur si roman”, ishin disa nga argumentet e këtij shkrimi.

Ky perceptim negativ i publikut dhe shkrimtarëve për këtë konkurs vetëm se u forcua përgjatë gjithë dhjetëvjeçarit dhe dëshmitarët më të mëdhenj të kësaj të vërtete, në mënyrë krejt groteske ishin shkrimtarët që qenë pjesë e jurisë së dhënies së këtij çmimi apo qenë fitues një herë apo të disahershëm të këtij konkursi letrar.

Përkthyesi Idlir Azisi, fitues në një nga konkurset letrare të Ministrisë së Kulturës, në shkrimin me titull “Falsiteti i çmimeve letrare” (2011) shprehet se “çmimi letrar në Shqipëri është thjesht një falsitet. Si një herë fitues i këtij çmimi, shkruan Azisi, e përsëris me qetësi mungesën e besueshmërisë së tij. Juritë e çmimeve letrare në Shqipëri janë edhe ato pjesë e një transparence të së keqes sonë shoqërore. Ne kemi një pasqyrë të futur në mish, shkruan Azisi, ne shëtisim me të, por nuk shihemi dot në këtë pasqyrë shoqërore. Ose kështu kemi zgjedhur të bëjmë. Në këtë tejdukshmëri, asnjë juri letrare shqiptare nuk e ndjen “logjike” të japë tregues se kur mblidhet, mbi ç’baza krijohet e mbi çfarë kriteresh jep çmime. Për të mos folur pastaj mbi cilësinë e besueshmërisë që ajo bart si juri. Kjo besueshmëri e jurisë së çmimeve letrare në Shqipëri do jetë false, kushdo qoftë ajo juri”. Azisi shkruan se “arsyeja letrare pse x apo y autor është fitues çmimi letrar në Shqipëri as nuk është marrë vesh, dhe as do merret vesh kurrë. ndërkohë që dhënia e çmimeve letrare në Shqipëri në fakt nuk ka pikë kuptimi; dhe këtë e dimë të gjithë”. Azisi shkruan gjithashtu edhe se “natyrisht në një shoqëri pa “din e iman”, çmimet letrare bëhen thjesht parada të lavdive të vockla klanore e joprofesionale, për një grusht të vockël me lekë”.

Ardian Vehbiu, fitues i një çmimi nga konkursi letrar i Ministrisë së Kulturës në shkrimin me titull “Hije e sistemit të centralizuar” shkruan se “sot për sot, Çmimet Kombëtare të Letërsisë janë mbetje ose hije e sistemit të centralizuar të djeshëm, të cilit vjen dhe i rritet vlera simbolike e nostalgjike në atë masë që ky i sotmi dështon në përpjekjet e veta për t’u organizuar sipas ritmeve dhe logjikave të tregut. Atyre çmimeve u ka humbur tashmë edhe kuptimi, edhe prestigji, edhe autoriteti që mund të kenë pasur në krye dhe janë katandisur në gjeste të dobëta vetë-sugjestionuese, të cilat nuk kanë rol tjetër, përveçse të përligjin arsyen e administrimit të një kulture të cilën e ka zëvendësuar boshllëku”.

Studiuesi Pirro Misha, në shkrimin “Çmimet, jashtë ministrisë” (2011), shkruan se “forma e tashme e dhënies së çmimeve, ku është Ministria e Kulturës ajo që ngre jurinë që jep çmimet, juri kjo që ndryshon për vit, në të vërtetë s’është veçse një vazhdimësi e praktikës që ndiqej në kohën e komunizmit. E them me siguri, shkruan Misha, që s’ekziston më vend në Evropë ku të jetë Ministria ajo që merr përsipër detyrën e dhënies së çmimeve. Vetëm duke e nxjerrë dhënien e çmimeve jashtë Ministrisë, pra dhe jashtë perceptimit të politizimit të pashmangshëm që në një mënyrë a një tjetër ka karakterizuar çmimet gjatë këtyre 20 vjetëve, duke krijuar struktura të qëndrueshme dhe, ç’është më kryesorja të besueshme për pavarësinë e tyre në raport me shtetin dhe politikën e momentit, çmimet kombëtar do të mund të rifitojnë prestigjin e tyre të munguar”.

Poeti Petrit Nika, në shkrimin me titull “Çmimet letrare Kombëtare dhe kalvari i izolimit të ri” (2010), stigmatizon gjykimin publik të veprës letrare në Shqipëri, e cila lë mënjanë faktorët formësorë dhe përmbajtësorë, pasi primarë në gjykim bëhen faktorët socialë-jetësorë, marrëdhëniet midis autorëve, interesat imediate të palëve në proces për të dominuar në peizazhin e zymtë të pamjes në hapësirën e letërsisë kombëtare”. Kjo, vë spikamën krijuesi Nika “është një tejqyrë e mjegullt dhe e urryer përmes së cilës shikohen shkronjat shqipe sot, mesazhi i tyre, elementi estetik, elementi semantik, trajta e kërrusur e qenies së krijuesit që shkel mbi dheun e butë të atdheut, që falë sjelljes hipokrite apo triumfale të kolegjit gjyqësor letrar, sa vjen dhe tëhuajsohet, zbehet, zhvoshket nën regëtimat e shpirtit deri në thelb të ofenduar”.

Ndërsa për sa u përket “gjykatësve letrarë” të letërsisë së botuar në vitin 2011, poeti Petrit Nika shkruan se “në vetvete këta s’janë veçse ca persekutorë më shumë që të shtojnë dëshprimin dhe shëmtinë e ditës. Me siguri dhe të vitit. Ndoshta edhe të jetës … Por nuk mund t’i asgjësojnë kurrë aurën, vlerën e letërsisë dhe dashurinë për artin”.

Në analizën e studiuesit Behar Gjoka (një herë fitues i konkursit të Ministrisë së Kulturës) të titulluar “Ndarja e Çmimeve Kombëtare të Letërsisë: Një praktikë, ku ngihet prifti dhe ulet hoxha” (2013). Gjoka shkruan se ndër çmimdhënësit dhe çmimfituesit e vitit 2005 deri në vitin 2012, lista mbizotërohet nga mësimdhënës të Filologjikut, duke i vënë vulën dështimit të gjithë praktikës së organizmit dhe realizimit të konkursit letrar të përvitshëm. Prandaj, shprehet Gjoka në këtë shkrim, “më tepër se sa dorovia e radhës, për fituesit e rastësishëm apo me vend, ka vend për të vënë piketat, se nuk ka kohë dhe hapësirë për shpërdorimin e parave të taksapaguesve, në mënyrë që të mbyllet periudha e dështimit të konkursit letrar, që udhëhiqet nga dëshirat e klaneve të ndryshme”.

Pas publikimit të autorëve kandidatë për “Çmimet Kombëtare Letrare 2012” shkrimtari Kim Mehmeti iu kundërvu këtij shkrimi se Ministria e Kulturës stimulon copëzimin e letërsisë shqiptare, pasi “juria e Ministrisë së Kulturës në Tiranë ka publikuar listën e veprave të autorëve shqiptarë, të botuara në vitin 2012 vetëm brenda Shqipërisë, e që do të konkurrojnë për “Pendën e Argjendtë”. Ja pra, Ministria që do të duhet t’i integrojë vlerat tona kulturore në ato mbarë evropianet, e investon dhe e stimulon copëzimin e letërsisë shqiptare!?” Duke i bërë jehonë një fakti trishtues që Tufa e kishte shprehur qysh në 2003, gjë që herë u mor parasysh e herë u la në harresë, çka dëften se nuk pati “ndreqje gabimesh”.

Në mediet e shkruara shprehu kontestimet e tij kundër mënyrës së organizimit të këtij konkursi edhe shkrimtari Pandeli Koçi, duke i konsideruar ato si çmime letrare që shpërndahen mbi baza miqësie dhe klanore dhe për mungesën në jurinë që ndanë çmimet të një specialisti për letërsinë për fëmijë. Shkrimtari Viktor Canosinaj (fitues në vitin 1996) shprehu shqetësimin për mosleximin nga ana e anëtarëve të jurisë të veprave të reja. Ai, njësoj si Spahiu para dhjetë vjetësh, kishte pyetur anëtarët e jurisë se a e kishin lexuar ata romanin e tij përfshirë në konkurrim dhe anëtarët e jurisë, sikurse juria e para një dekade, i kishte thënë se nuk e kishte lexuar, madje kësohere kryetari i jurisë e kishte garantuar se jo vetëm nuk e kishte lexuar romanin, por as nuk e dinte fare se ky roman ishte në konkurrim, duke e betonizuar kësisoj klimën e mosbesimit ndaj këtyre çmimeve.

Po në vitin 2013, kryetari i Shoqatës së Botuesve, Petrit Ymeri, bash në ditën që pritej të jepeshin nga Ministria e Kulturës “Pendat e argjendta” shprehej në median e shkruar se çmimet letrare e kanë humbur vlerën që duhet të kishin, kjo pasi “nuk mund të jenë në jurinë shtetërore autorë apo botues apo përkthyes, sepse pavarësisht që ata mund të mos konkurrojnë me tituj të tyre, kanë interesa që i lidhin lehtazi me subjekte botuese apo autorë etj. Në lidhje me njoftimin nga Ministria e Kulturës, thuhej ndër të tjera se juria është këshilluar me botues, me panairin e librit… Ai shprehet se me Shoqatën e Botuesve Shqiptarë nuk ka kontaktuar askush nga Ministria e Kulturës, as me Panairin e Librit (nënkuptoj me organizatorët) dhe nuk mund të di me cilin nga botuesit. Mendoj se duhet të jetë një nga lapsuset e atyre që kanë hartuar njoftimin”.

Shkrimtari Kujtim Dashi, një nga polemizuesit pas dhënies së çmimeve të vitit 2003, në mbrojtje të këtij konkursi bashkë me drejtorin e drejtorisë së librit në atë kohë, pas dhjetë vjetësh, ka ndërruar mendim dhe në dhjetor 2013 deklaroi se duhej një “moratorium për mosndarjen e Çmimeve Kombëtare Letrare”, pasi ato ishin shndërruar tashmë në një përrallë të përvitshme të listës së kandidaturave për këto çmime. “E marrim të mirëqenë sikur është ngritur juria në mars të këtij viti, u shpreh shkrimtari Dashi, në 2003, ish-nëpunës i kësaj ministrie. Në prill, poeti e shkrimtari Visar Zhiti bëhet ministër. Minimalisht duhet të jepte dorëheqjen nga juria.

Me sa jam në dijeni, në historinë 15-vjeçare të akordimit të këtyre çmimeve është rasti i parë që një ministër të jetë edhe kryetar. Shqetësimi i shkrimtarit vjen për faktin që s’ka ndryshuar asgjë, në krahasim me vitet e tjera, ku dhe pse nuk kanë munguar kritika e vërejtje, që më pas janë mbyllur mjeshtërisht”, – shprehet shkrimtari Dashi.

Pos kësaj, juria e çmimeve letrare 2013, kishte si anëtare të re të jurisë, shkrimtaren e nderuar Flutura Açka. Fenomeni i denoncimit të këtij konkursi dhe më pas bërja pjesë e tij, nuk është se gjen te shkrimtarja Açka shembullin e saj më tipik, por vetë kjo shkrimtare në vitin 2007, në një intervistë për një gazetë kulturore shprehej se “çmimet në Shqipëri janë për vajmedet, njëra dorë lan tjetrën. Më vër këtë vit anëtar jurie të jap çmim, këtë vit unë ty, anasjelltas vitin tjetër. Shpesh çmime politike. Duhet të jesh e një krahu, duhet të jesh e një klani. Juritë janë të dyshimta dhe nga njerëz jo autoritarë. Më e keqja nuk lexojnë as veprat” (shkurt 2007). Meqenëse kishte pasur “përvoja të shëmtuara” me konkurrimet kombëtare, kritikja, shkrimtarja dhe botuesja Flutura Açka shprehet edhe në vitin 2012, pas zvarritjes për disa muaj të dhënies së çmimeve kombëtare në shkrimin e një të përditshme se “vonesat në mbledhjen e jurisë janë të lidhura me kulturës e “punës së kryer” së gjyqtarëve, të cilët takohen në momentin e fundit për t’i rezervuar çmimet për miqtë e tyre. “Nëse e shikojmë me kujdes, do të shohim se personat e njëjtë që një vit ishin në juri, vitin e ardhshëm fitojnë çmime. Njëra dorë pastron tjetrën – dhe të dyja njollosin fytyrën e letërsisë shqiptare”, – u shpreh ajo. Por, pas kësaj vonese, pasi ia “kishte nxjerrë leskrat” këtij konkursi, shkrimtarja u bë vetë anëtare e jurisë së ngritur nga ministria, sikurse kishin bërë aradha e madhe e shkrimtarëve para saj.

Por risia e vitit 2013, ishte epilogu më në fund i një zhvlerësimi të vazhdueshëm dhe të trishtë të çmimeve letrare të fundvitit, gjë që u shpall nga ministrja e Kulturës, dikur vetë anëtare e jurisë së çmimeve letrare e cila deklaroi se vitin tjetër, nuk do të ketë kaq shumë çmime. Ky kumtim publik, ishte le të themi “epitafi” që ky fenomen, zhvlerësimi i çmimeve letrare të fundvitit mori dhe vetëm ministrja u duk sikur deshi të thoshte, “epo mjaft më me “ceremoni të thjeshta, mjaft!, Shqipëri nuk i ka kapacitetet për të mbajtur në supe “barrën” e një grotesku të tillë! Dhe bash këtu qëndron edhe ironia e fundit e kortezhit të ceremonive zyrtare të këtij çmimi, thuajse të gjithë protagonistët e tij, personalitete të letrave të cilët kanë qenë anëtarë të jurisë së këtij konkursi, kanë qenë fitues të çmimeve të këtij konkursi, apo, në fillim kanë qenë denoncues të tij, më pas fitues, ose në fillim fitues e më pas diskreditues ose i kanë pasur të dyja, hem denoncues, hem fitues dhe hem rrënues të mëpasshëm të tij, e kanë denoncuar si një ceremoni-farsë.

Dhe lista e shkrimtarëve që janë shprehur kundër mënyrës së papranueshme të organizimit të këtij konkursi nuk është shteruese dhe nuk mbaron këtu.

Kurorat letrare të shpërndara përgjatë më shumë se një dekade, tashti ngjajnë trishtueshëm si dafina të thara të një konkursi që është kritikuar më së paku në vite nga dhjetëra shkrimtarë, me shkrimet eseistike të të cilëve do të krijohej me të vërtetë një antologji e eseistikes shqiptare të fillimshekullit, antologji e frymëzuar nga grotesku i këtij konkursi, çmim që domosdo do t’u kushtohej protagonistëve të tyre me motivacion “Për ironinë e spikatur dhe përsosjen e saj deri në grotesk të konkursit letrar kombëtar”. Kjo, sepse krijuesit dhe rrënuesit e këtij konkursi ndër vite nuk kuptuan kurrë një gjë fare të thjeshtë, më shumë se emrat dhe veprat letrare që shquan një konkurs letrar, është procesi ai që ka rëndësi. Procesi i konkurrimit duhet me qenë i besueshëm që nuk ka ndodhur, duhet me qenë transparent, çfarë nuk ka ndodhur, duhet mos me qenë pjesë e klaneve dhe tarafeve, çka nuk ka ndodh, dhe nuk duhet të ketë dyshime për të gjithë procesin e konkurrimit dhe as për mënyrën e funksionimit të tij, gjë që është hedhur poshtë prej vetë protagonistëve të këtyre konkurseve, çka e ka rrënuar katërcipërisht këtë konkurs duke e kthyer në një farsë mediatike.

Veprat fituese të konkurseve letrare kombëtare, megjithëse nuk kanë qenë kombëtare, duhej më së paku të ishin përkthyer në një gjuhë të rëndësishme të huaj me nismë të kësaj ministrie, në mos të gjitha të paktën disa prej tyre. Kjo sa për t’u krahasuar me konkurset e përvitshme të këngës në RTSH, për shembull, ku kënga fituese matet me këngët e tjetra fituese në nivel evropian, çka është edhe një tregues i jetëgjatësisë së një krijimi artistik. Autorët fitues debutues do të duhej të ishin mbështetur për ta zhvilluar talentin e tyre krijues, pse jo me bursa studimi apo mënyra të tjera, për të mos i lënë në harresë, dhe për të mos i përdorur si alibi se talentet u mbështetën dhe politikat kulturore i shërbyen së ardhmes.

Veprat fituese duhej më së paku të ishin futur automatikisht në listën e leximeve që sugjeron Ministria e Arsimit për brezat që ndjekin shkollat e mesme, si një mënyrë për të lënë një shenjë në ndërgjegjen e kohës dhe në ndërgjegjen e këtyre brezave të rinj, në shijen e tyre estetike, gjë që nuk ka ndodhur dhe le ta pranojmë, të gjithë fituesit e pendave të arta apo të argjendta, nuk njihen nga të rinjtë e sotëm më shumë se sa njihet një këngëtare e zakonshme si Tuna dhe “zogu” i saj legjendar. Kjo edhe për faktin se për këngën zhvillohen tri konkurse bujëmëdha dhe me ndikim të pamasë tek publiku, në “TVSH”, “TV Klan” dhe “Top Channel”, kurse konkurset letrare e kanë jetën të shkurtër dhe ndikimin të papërfillshëm.

Por tani, pasi ministrja e kulturës i tha “jo” konkurseve letrare groteske, dhe të shtetëzuara si në kohën e komunizmit, duhet para së gjithash që të shteret burimi i “kuçedrës” që po e helmon letërsinë dhe gjuhën shqipe. Dhe kjo e keqe e ka “burimin” tek panairi i përvitshëm i librit, ku e nderuara Ministre mund të ketë parë fare mirë se si në emër të librit, kësaj mrekullie të njerëzimit, një grup i konsiderueshëm shtëpisë botuese (në dukje) s’janë gjë tjetër veçse një çetë hajdutësh që vjedhin libra të letërsisë botërore dhe shqipe në mënyrë të paligjshme dhe arrogante dhe më pas, bëjnë krimin e dyfishtë, pa pasur askurrfarë personeli me përkthyes, korrektorë letrarë, recensues, redaktorë gjuhësorë etj, japin kontributin e tyre në rrënimin e gjithë sistemit të komunikimit shkrimtar/përkthyes, studiues-botues-lexues, duke masakruar gjuhën shqipe dhe e duke e shprishur shijen estetike të brezave të tanishëm dhe të mëpasëm. Pra, zonja ministre, mbyllini ju lutem të gjitha shtypshkronjat-shtëpi botuese dhe shtëpitë sabotuese që nuk kanë as standardin minimal të cilësisë.

Duhet pasur parasysh që gjendja e procesit letrar në Shqipëri sot, njëzetë vjet pas shkëputja nga diktati i partisë-shtet është shumë i ngjashëm me procesin letrar në SHBA në shekullin e tetëmbëdhjetë, kohë kur shkrimtarët në SHBA nuk paguheshin mirë dhe deri në vitin 1825 shkrimtarët duhej të paguanin vetë për botimin e veprës së tyre, andaj dhe botimi ishte një pasion i të kamurve, sepse të talentuarit e të skamurit nuk e përballonin dot “luksin” e një botimi, ndërkohë që në Shqipëri shkrimtarët jo vetëm që nuk paguhen, por duhet të paguajnë. Në Amerikën e shekullit XIX, kishte shumë probleme në lidhje me botimin klandestin dhe piratesk të librave, gjë që i shkurajonte dhe i izolonte autorët, gjë që ndodh edhe në Shqipërinë e fillimshekullit XXI, dhe që u proklamua edhe në panairin e sivjetshëm të librit ku të gjithë thanë se pirateria po e vret librin e askush nuk tha se si do të ndalohej kjo vrasje. E meqë duhen pastruar “hauret e avgjisë”, le të kthehet procesi letrar më së paku në gjendjen që ishte para dy shekujsh në SHBA dhe le të kthehet gjendja e revistave dhe gazetave letrare në gjendjen e Shqipërisë së viteve 1930, pra në gjendjen e para një shekulli dhe kjo do të jetë një arritje menjëmend e madhe.

Pas publikimit të autorëve kandidatë për “Çmimet Kombëtare Letrare 2012” shkrimtari Kim Mehmeti iu kundërvu këtij shkrimi se Ministria e Kulturës stimulon copëzimin e letërsisë shqiptare, pasi “juria e Ministrisë së Kulturës në Tiranë ka publikuar listën e veprave të autorëve shqiptarë, të botuara në vitin 2012 vetëm brenda Shqipërisë, e që do të konkurrojnë për “Pendën e Argjendtë”. Ja pra, Ministria që do të duhet t’i integrojë vlerat tona kulturore në ato mbarë evropianet, e investon dhe e stimulon copëzimin e letërsisë shqiptare!?” Duke i bërë jehonë një fakti trishtues që Tufa e kishte shprehur qysh në 2003, gjë që herë u mor parasysh e herë u la në harresë, çka dëften se nuk pati “ndreqje gabimesh”.

Në mediet e shkruara shprehu kontestimet e tij kundër mënyrës së organizimit të këtij konkursi edhe shkrimtari Pandeli Koçi, duke i konsideruar ato si çmime letrare që shpërndahen mbi baza miqësie dhe klanore dhe për mungesën në jurinë që ndanë çmimet të një specialisti për letërsinë për fëmijë. Shkrimtari Viktor Canosinaj (fitues në vitin 1996) shprehu shqetësimin për mosleximin nga ana e anëtarëve të jurisë të veprave të reja. Ai, njësoj si Spahiu para dhjetë vjetësh, kishte pyetur anëtarët e jurisë se a e kishin lexuar ata romanin e tij përfshirë në konkurrim dhe anëtarët e jurisë, sikurse juria e para një dekade, i kishte thënë se nuk e kishte lexuar, madje kësohere kryetari i jurisë e kishte garantuar se jo vetëm nuk e kishte lexuar romanin, por as nuk e dinte fare se ky roman ishte në konkurrim, duke e betonizuar kësisoj klimën e mosbesimit ndaj këtyre çmimeve.

Po në vitin 2013, kryetari i Shoqatës së Botuesve, Petrit Ymeri, bash në ditën që pritej të jepeshin nga Ministria e Kulturës “Pendat e argjendta” shprehej në median e shkruar se çmimet letrare e kanë humbur vlerën që duhet të kishin, kjo pasi “nuk mund të jenë në jurinë shtetërore autorë apo botues apo përkthyes, sepse pavarësisht që ata mund të mos konkurrojnë me tituj të tyre, kanë interesa që i lidhin lehtazi me subjekte botuese apo autorë etj. Në lidhje me njoftimin nga Ministria e Kulturës, thuhej ndër të tjera se juria është këshilluar me botues, me panairin e librit… Ai shprehet se me Shoqatën e Botuesve Shqiptarë nuk ka kontaktuar askush nga Ministria e Kulturës, as me Panairin e Librit (nënkuptoj me organizatorët) dhe nuk mund të di me cilin nga botuesit. Mendoj se duhet të jetë një nga lapsuset e atyre që kanë hartuar njoftimin”.

Shkrimtari Kujtim Dashi, një nga polemizuesit pas dhënies së çmimeve të vitit 2003, në mbrojtje të këtij konkursi bashkë me drejtorin e drejtorisë së librit në atë kohë, pas dhjetë vjetësh, ka ndërruar mendim dhe në dhjetor 2013 deklaroi se duhej një “moratorium për mosndarjen e Çmimeve Kombëtare Letrare”, pasi ato ishin shndërruar tashmë në një përrallë të përvitshme të listës së kandidaturave për këto çmime. “E marrim të mirëqenë sikur është ngritur juria në mars të këtij viti, u shpreh shkrimtari Dashi, në 2003, ish-nëpunës i kësaj ministrie. Në prill, poeti e shkrimtari Visar Zhiti bëhet ministër. Minimalisht duhet të jepte dorëheqjen nga juria.

Me sa jam në dijeni, në historinë 15-vjeçare të akordimit të këtyre çmimeve është rasti i parë që një ministër të jetë edhe kryetar. Shqetësimi i shkrimtarit vjen për faktin që s’ka ndryshuar asgjë, në krahasim me vitet e tjera, ku dhe pse nuk kanë munguar kritika e vërejtje, që më pas janë mbyllur mjeshtërisht”, – shprehet shkrimtari Dashi.

Pos kësaj, juria e çmimeve letrare 2013, kishte si anëtare të re të jurisë, shkrimtaren e nderuar Flutura Açka. Fenomeni i denoncimit të këtij konkursi dhe më pas bërja pjesë e tij, nuk është se gjen te shkrimtarja Açka shembullin e saj më tipik, por vetë kjo shkrimtare në vitin 2007, në një intervistë për një gazetë kulturore shprehej se “çmimet në Shqipëri janë për vajmedet, njëra dorë lan tjetrën. Më vër këtë vit anëtar jurie të jap çmim, këtë vit unë ty, anasjelltas vitin tjetër. Shpesh çmime politike. Duhet të jesh e një krahu, duhet të jesh e një klani. Juritë janë të dyshimta dhe nga njerëz jo autoritarë. Më e keqja nuk lexojnë as veprat” (shkurt 2007). Meqenëse kishte pasur “përvoja të shëmtuara” me konkurrimet kombëtare, kritikja, shkrimtarja dhe botuesja Flutura Açka shprehet edhe në vitin 2012, pas zvarritjes për disa muaj të dhënies së çmimeve kombëtare në shkrimin e një të përditshme se “vonesat në mbledhjen e jurisë janë të lidhura me kulturës e “punës së kryer” së gjyqtarëve, të cilët takohen në momentin e fundit për t’i rezervuar çmimet për miqtë e tyre. “Nëse e shikojmë me kujdes, do të shohim se personat e njëjtë që një vit ishin në juri, vitin e ardhshëm fitojnë çmime. Njëra dorë pastron tjetrën – dhe të dyja njollosin fytyrën e letërsisë shqiptare”, – u shpreh ajo. Por, pas kësaj vonese, pasi ia “kishte nxjerrë leskrat” këtij konkursi, shkrimtarja u bë vetë anëtare e jurisë së ngritur nga ministria, sikurse kishin bërë aradha e madhe e shkrimtarëve para saj.

Por risia e vitit 2013, ishte epilogu më në fund i një zhvlerësimi të vazhdueshëm dhe të trishtë të çmimeve letrare të fundvitit, gjë që u shpall nga ministrja e Kulturës, dikur vetë anëtare e jurisë së çmimeve letrare e cila deklaroi se vitin tjetër, nuk do të ketë kaq shumë çmime. Ky kumtim publik, ishte le të themi “epitafi” që ky fenomen, zhvlerësimi i çmimeve letrare të fundvitit mori dhe vetëm ministrja u duk sikur deshi të thoshte, “epo mjaft më me “ceremoni të thjeshta, mjaft!, Shqipëri nuk i ka kapacitetet për të mbajtur në supe “barrën” e një grotesku të tillë! Dhe bash këtu qëndron edhe ironia e fundit e kortezhit të ceremonive zyrtare të këtij çmimi, thuajse të gjithë protagonistët e tij, personalitete të letrave të cilët kanë qenë anëtarë të jurisë së këtij konkursi, kanë qenë fitues të çmimeve të këtij konkursi, apo, në fillim kanë qenë denoncues të tij, më pas fitues, ose në fillim fitues e më pas diskreditues ose i kanë pasur të dyja, hem denoncues, hem fitues dhe hem rrënues të mëpasshëm të tij, e kanë denoncuar si një ceremoni-farsë.

Dhe lista e shkrimtarëve që janë shprehur kundër mënyrës së papranueshme të organizimit të këtij konkursi nuk është shteruese dhe nuk mbaron këtu.

Kurorat letrare të shpërndara përgjatë më shumë se një dekade, tashti ngjajnë trishtueshëm si dafina të thara të një konkursi që është kritikuar më së paku në vite nga dhjetëra shkrimtarë, me shkrimet eseistike të të cilëve do të krijohej me të vërtetë një antologji e eseistikes shqiptare të fillimshekullit, antologji e frymëzuar nga grotesku i këtij konkursi, çmim që domosdo do t’u kushtohej protagonistëve të tyre me motivacion “Për ironinë e spikatur dhe përsosjen e saj deri në grotesk të konkursit letrar kombëtar”. Kjo, sepse krijuesit dhe rrënuesit e këtij konkursi ndër vite nuk kuptuan kurrë një gjë fare të thjeshtë, më shumë se emrat dhe veprat letrare që shquan një konkurs letrar, është procesi ai që ka rëndësi. Procesi i konkurrimit duhet me qenë i besueshëm që nuk ka ndodhur, duhet me qenë transparent, çfarë nuk ka ndodhur, duhet mos me qenë pjesë e klaneve dhe tarafeve, çka nuk ka ndodh, dhe nuk duhet të ketë dyshime për të gjithë procesin e konkurrimit dhe as për mënyrën e funksionimit të tij, gjë që është hedhur poshtë prej vetë protagonistëve të këtyre konkurseve, çka e ka rrënuar katërcipërisht këtë konkurs duke e kthyer në një farsë mediatike.

Veprat fituese të konkurseve letrare kombëtare, megjithëse nuk kanë qenë kombëtare, duhej më së paku të ishin përkthyer në një gjuhë të rëndësishme të huaj me nismë të kësaj ministrie, në mos të gjitha të paktën disa prej tyre. Kjo sa për t’u krahasuar me konkurset e përvitshme të këngës në RTSH, për shembull, ku kënga fituese matet me këngët e tjetra fituese në nivel evropian, çka është edhe një tregues i jetëgjatësisë së një krijimi artistik. Autorët fitues debutues do të duhej të ishin mbështetur për ta zhvilluar talentin e tyre krijues, pse jo me bursa studimi apo mënyra të tjera, për të mos i lënë në harresë, dhe për të mos i përdorur si alibi se talentet u mbështetën dhe politikat kulturore i shërbyen së ardhmes.

Veprat fituese duhej më së paku të ishin futur automatikisht në listën e leximeve që sugjeron Ministria e Arsimit për brezat që ndjekin shkollat e mesme, si një mënyrë për të lënë një shenjë në ndërgjegjen e kohës dhe në ndërgjegjen e këtyre brezave të rinj, në shijen e tyre estetike, gjë që nuk ka ndodhur dhe le ta pranojmë, të gjithë fituesit e pendave të arta apo të argjendta, nuk njihen nga të rinjtë e sotëm më shumë se sa njihet një këngëtare e zakonshme si Tuna dhe “zogu” i saj legjendar. Kjo edhe për faktin se për këngën zhvillohen tri konkurse bujëmëdha dhe me ndikim të pamasë tek publiku, në “TVSH”, “TV Klan” dhe “Top Channel”, kurse konkurset letrare e kanë jetën të shkurtër dhe ndikimin të papërfillshëm.

Por tani, pasi ministrja e kulturës i tha “jo” konkurseve letrare groteske, dhe të shtetëzuara si në kohën e komunizmit, duhet para së gjithash që të shteret burimi i “kuçedrës” që po e helmon letërsinë dhe gjuhën shqipe. Dhe kjo e keqe e ka “burimin” tek panairi i përvitshëm i librit, ku e nderuara Ministre mund të ketë parë fare mirë se si në emër të librit, kësaj mrekullie të njerëzimit, një grup i konsiderueshëm shtëpisë botuese (në dukje) s’janë gjë tjetër veçse një çetë hajdutësh që vjedhin libra të letërsisë botërore dhe shqipe në mënyrë të paligjshme dhe arrogante dhe më pas, bëjnë krimin e dyfishtë, pa pasur askurrfarë personeli me përkthyes, korrektorë letrarë, recensues, redaktorë gjuhësorë etj, japin kontributin e tyre në rrënimin e gjithë sistemit të komunikimit shkrimtar/përkthyes, studiues-botues-lexues, duke masakruar gjuhën shqipe dhe e duke e shprishur shijen estetike të brezave të tanishëm dhe të mëpasëm. Pra, zonja ministre, mbyllini ju lutem të gjitha shtypshkronjat-shtëpi botuese dhe shtëpitë sabotuese që nuk kanë as standardin minimal të cilësisë.

Duhet pasur parasysh që gjendja e procesit letrar në Shqipëri sot, njëzetë vjet pas shkëputja nga diktati i partisë-shtet është shumë i ngjashëm me procesin letrar në SHBA në shekullin e tetëmbëdhjetë, kohë kur shkrimtarët në SHBA nuk paguheshin mirë dhe deri në vitin 1825 shkrimtarët duhej të paguanin vetë për botimin e veprës së tyre, andaj dhe botimi ishte një pasion i të kamurve, sepse të talentuarit e të skamurit nuk e përballonin dot “luksin” e një botimi, ndërkohë që në Shqipëri shkrimtarët jo vetëm që nuk paguhen, por duhet të paguajnë. Në Amerikën e shekullit XIX, kishte shumë probleme në lidhje me botimin klandestin dhe piratesk të librave, gjë që i shkurajonte dhe i izolonte autorët, gjë që ndodh edhe në Shqipërinë e fillimshekullit XXI, dhe që u proklamua edhe në panairin e sivjetshëm të librit ku të gjithë thanë se pirateria po e vret librin e askush nuk tha se si do të ndalohej kjo vrasje. E meqë duhen pastruar “hauret e avgjisë”, le të kthehet procesi letrar më së paku në gjendjen që ishte para dy shekujsh në SHBA dhe le të kthehet gjendja e revistave dhe gazetave letrare në gjendjen e Shqipërisë së viteve 1930, pra në gjendjen e para një shekulli dhe kjo do të jetë një arritje menjëmend e madhe.

Standard