“XHONI ATHANAS, NJERIU DHE ARTISTI”

Nga Skifter Këlliçi*

Një mbrëmje, duke kërkuar të dhëna për një shkrim në Google, tashmë për të gjithë një enciklopedi mahnitëse në internet, ndesha me një foto të tenorit tonë të njohur, Xhoni Athanas dhe poshtë saj një video në të cilën ai shihej duke kënduar një këngë klasike italiane. Dhe poshtë saj në italisht përshtypje të disa italianëve,ndër të cilat zgjova njërën ku shkruhej: ”Nuk njoh këtë interpretues, por dëgjova një zë të bukur, të kadifenjtë që interpretonte me kaq mjeshtri “Mandulina napolitanën”.

Dhe solla ndërmend mbrëmjen e 17 janarit të vitit 2008, kur më ndodhi një e papritur e këndshme. Do të kremtoja 70-vjetorin e lindjes së bashku më gruan time, Natashën, edhe ajo si unë ish-gazetare në RTVSH, dhe djalin Maldi, që pas disa muajsh do të përfundonte studimet në Kolegjin “Berkli”, në Boston, një nga shkollat e larta më të njohura muzikore të botës.

Midis të ftuarve, më i afërmi ishte Xhoni Athanasi, ndër miqtë e mi më të mirë në Boston, ku jetoj prej më shumë se 14 vjetësh, i cili kishte në krah, të shoqen, Sekinen, ish-kërcimtare e njohur në Teatrin e Operas dhe Baletit.

Në krahun e djathë të tryezës kisha pranë edhe Anxhelo Xhaçkës, një ish-gazetar, edhe, ai i njohur në Tiranë në vitet ‘80-’90 të cilin edhe atë e kishte sjellë fati të vinte në Amerikë, por duke këmbyer penën e gazetarit me punën e vështirë të biznesmenit.

Dhe ja, pasi u përshëndetëm Anxheloja më zgjati një libër mbulesën e të cilit lexuesit mund ta kundrojnë në mes të këtij shkrimi, me titull ”Xhoni Athanas, njeriu dhe artisti”, të shkruar prej tij. Dhe pastaj e papritura e tjetër. Pasi e përgëzova autorin pra Anxhelon dhe Xhonin, të cilit i përkushtohej ky libër, Xhonin, hapa mbulesën e librit lexova: ”Kopjen e parë të këtij libri ia dhuroj ne kënaqësi të madh mikut tim më të mirë…” dhe Anxheloja vazhdonte më fjalë të tjera shumë të ngrohta për mua…

E vërteta është se, ashtu si çdo shikues shfaqjesh artistike dhe dëgjues i Radio Tiranës, Xhonin e kisha njohur që më 1950 kur isha jo më shumë se 12 vjeç dhe ku ai kishte ardhur nga Korça pranë Ansamblit të Ushtrisë Popullore. Pastaj, me kalimin e viteve kisha pasur rastin të takohesha dhe të njihesha me të si gazetar. Por miqësia jonë bë shumë gjatë takimeve në mbrëmjet shqiptare në restorantin “Pjer For” të atdhetarit të njohur shqiptaro-amerikan, Antoni Athanas. Që atëherë, në biseda të këndshme, ku Xhoni, veç ngjarjeve nga jeta e tij e vrullshme artistike, rrëfente edhe barcaleta që të shkulin së qeshuri, pasioni i gazetarit dhe shkrimtarit më kishte ngacmuar që të skicoja një libër jetëshkrimor që do t’a kushtoja Xhonit dhe gruas së tij, Sekines. Por ja që Anxheloja tashmë ma kishte djegur këtë dëshirë.

Kaluam kështu herë duke iu kthyer Xhonit dhe herë Anxhelos dhe, natyrisht edhe miqve të ftuar, një mbrëmje shumë të bukur, ku Xhoni nuk mungoi që të më rikujtonte episode të tjera nga jeta e tij, që nis që nga Broktoni, qytet pranë Bostonit, në Masaçjusets, ku lindi më 1925, ku babai i tij kishte shkuar si mërgimtar, rikthimin në Korçë, vitet e fëmijërisë , duke bredhur lëndinave të fshatit e duke kënduar këngët “Te plepi i Bilishtit”, ”Tatëpjetë bregut vinje”, ”O moj korçare..” e plot këngë të tjera. Pastaj kur babai vinte gramafonin, nga pllakat e të cilit si me magji për këtë vogëlush shpërthenin tingujt e këngëve amerikane, por edhe të pjesëve operistike “La donna e mobile” e Verdit, nga Turandot e Pucinit që më pas zuri t’i këndonte dhe Xhoni, sa e motra i përsëriste “Ti, vëlla, do të bëhesh këngëtar”…

Të nesërmen më t’u kthyer nga puna, lashë mënjanë çdo gjë dhe zura të lexoja librin ”Xhoni Athanas, njeriu, artisti”. Në përvojën time 50-vjeçare në fushën e letrave kam lexuar jo pak libra të natyrës muzikore që më kanë ndihmuar për të përgatitur emisionin radiofonik “Novela muzikore”, një pjesë të të cilave i kam ripunuar dhe i kam botuar më 1970 vëllimin me tregime “Zërat e jetës” dhe dy vjet më pas “Mbi mjegullat e kohëve”. Midis tyre kam lexuar edhe librin “Jeta dhe vepra e Karuzos”, shkruar nga publicisti italian, Vitorio Tortoreli. (Më pas këtë libër e përktheva nga rusishtja, por ai u nuk u botua më 1973, pas ngjarjeve tragjike të Plenumit të 4-t famëkeq të KQ dhe fjalës që mbajti atje diktatori Enver Hoxha.)

Por e them çiltërisht se libri jetëshkrimor “Xhoni Athanas”, shkruar nga Anxhelo Xhaçka, qëndron denjësisht edhe krahas librit të Tortorelit. Kështu që nuk u pendova se nuk kisha nisur të shkruaja një libër të libër kushtuar Xhonit.

Në verë të viti 2005 Anxhelo Xhaçka më kishte bërë një të papritur tjetër, kur më kishte dërguar një vëllimth poetik me titull “Sinqerisht”, shkruar prej tij. Dhe unë po sinqerisht i kisha kthyer përgjigje me një recension të botuar në faqet e një gazete, me titull: ”Një gazetar poet në moshën 50 vjet”. Që Anxheloja ka shpirt të thellë poetik, mjafton t’u ofroj lexuesve këto vargje të nxjerra nga ky vëllimth, me titull “Malli-mal”. Një titull disi kakofonik, por domethënia e të cilit kuptohet pasi lexon me vëmendje këto vargje:

”Sikur të kisha një grusht rrufe, /Do të godisja malin mu në zemër, /Që ta rrëzoja të tërin përdhe, /E të mos i lija më emër/.Do ta merrja pastaj nëpër duar, /Që ta shkërmoqja në gurë zalli, /E ta shpërndaja në udhën e shtruar, /Ku të ecë zemra te malli…”

Po me këtë shpirt poetik është shkruar ky libër, në të cilin mpleksen faqe proze poetike, romani, me nota dramatike dhe në të njëjtën kohë dhe humoristike, sepse edhe me copëza të tilla është e mbushur jeta e Xhonit, kur mendon se për më shumë se gjysmë shekulli ai ka qenë pranë këngëtarëve të tillë si Avni Mula dhe Ibrahim Tukiqi, një trio vokale që bënte për vete tërë ata që ndiqnin këngët e tyre kudo që i këndonin.

Kështu i njoha edhe unë gjatë një koncerti nga të fundit në Tiranë, disa ditë para se ata të niseshin për studime në Bashkimin Sovjetik, ngjarje që përshkruhet dhe në libër, shoqëruar me dialogët e mëposhtëm në një zyrë të konservatorit “Çajkovski” në Moskë:

“Si ju quajnë djalosh?”, ”Xhoni Athanas”. ”Ku keni lindur?” Në Brokton, Masacjusets, SHBA”. ”Tjetri: ”Emri mbiemri?”, ”Avni Mula”. ”Vendlindja? ”Gjakovë, Republika Federative e Jugosllavisë”. Dhe kur vjen radha e të tretit, që ishte Rifat Teqja, që do të bëhej më pas nga dirigjentët më të mirë shqiptarë, i cili përgjigjet se ka lindur në Pekin, sepse në rusisht bashkëtingëllorja “q” zëvendësohet më “k”, atëherë, siç shkruan autori: “…nëpunësi i konservatorit ngrihet më këmbë, mbyll regjistrin, heq xhamin optik nga syri dhe u drejtohet të rinjve: ”Të më falni, por nuk po marr vesh asgjë. A ka midis jush ndonjë shqiptar?!..”

Edhe me gërshetime të tilla është ndërtuar i tërë libri i Anxhelo Xhaçkës, ku natyrisht fokusi i tij përqendrohet në rrugën artistike që ndoqi Xhoni për t’u bërë këngëtar, e bashkë me të edhe me Avniu me Ibrahimin dhe të tjerë, që u bënë të njohur edhe në Bashkimin Sovjetik e pastaj në vende të tjera të botës.

“Pa nisur ende afshi i nxehtë i verës së vitit 1955, -shkruan autori-, dy studentët e konservatorit “Çajkovski”, Xhoni Athanas dhe Avni Mula, u lajmëruan të paraqiten në ambasadën shqiptare të Moskës: ”Jeni të ftuar të merrni pjesë në Ansamblin e Ushtrisë Popullore, i cili nën drejtimin e Gaqo Avrazit do të zhvillojë një turne të gjatë në Kinë Mongoli, Vietnam, Kore …”.

Kështu, siç përshkruhet në libër, zë fill rrugëtimi i Xhonit në sa e sa grupe artistike, që do ta shpien atë nga Azia në vende të tjera të Evropës, në vendet balltike, Rumani, deri në republikat më të largëta të ish-Bashkimit Sovjetik, Kirgizi, Uzbekistan, Taxhikistan dhe Turkmeni, përsëri Kinë, për më shumë se 30 vjet, me një repertor të pasur, që nga këngët popullore, nga të cilat e famshme kudo u bë “Lule borë” e Simon Gjonit, deri te ariet nga opera të famshme klasike dhe të autorëve tanë. Megjithatë, viti 1955 do të shënonte për Xhonin një vit të paharruar: njohjen me kërcimtaren Sekine Alibali, e cila, si bashkëshorte e ardhshme e tij, u bë dhe një personazh i rëndësishëm edhe në jetën artistike.

Gatë takimeve me Xhonin dhe Sekinen, më ka rastisur të bisedoj edhe për ngjarje që lënë gjurmë, në një nga të cilat ndalet edhe Anxhelo Xhaçka.

“ -…Nëse dëshiron, mund të vish edhe me ne në Amerikë.

-Oh, falemnerit, kjo është e tepërt, -ia ktheu Xhoni.

-Jo, djalosh. Asgjë nuk është e tepërt ne këtë botë. Me zërin tënd ti mund të kesh një karrierë të shkëlqyer..Mos e humb këtë shans. Ne këtu jemi këto ditë”, (faqe 56).

Ç’kishte ndodhur?Ishte viti 1956 dhe Xhoni pati rast të bisedonte me një nga pjesëtarët e një grupi të famshëm artistik amerikan që shfaqi në Moskë operan e kompozitorit të njohur, Xhorxh Gershuin “Porgi dhe Besi”. Një nga pjesëtarët e këtij grupi, që me disa shokë kishte dëgjuar Xhonin gjatë një koncerti, i bëri propozimin e mësipërm. Por Xhoni nuk pranoi. ”Ai mezi po priste të kthehej në Shqipëri. Tenorin dramatik e kishte këputur malli për vendin e vogël buzë Adriatikut.(Po aty).

Xhoni do të sillte në Shqipëri edhe jehonën e një suksesi të madh, të arritur në konkursin e kantos, organizuar në Festivalin Ndërkombëtar të Rinisë në Moskë, më 1957, ku morën pjesë 130 këngëtarë të rinj, solistë të skenave operistike nga shumë vende të botës. Atje ai zuri vendin e dytë, i vlerësuar me entuziazëm nga Tito Skipa, tenori i madh italian, me origjinë arbëreshe, që, duke e përqafuar, i dhuroi medaljen e argjendtë.

Xhoni u shqua në këtë konkurs, veç të tjerash, edhe me interpretimin e aries së Otellos, nga opera me të njëjtin titull e Xhuzepe Verdit, (faqe 58 e librit).

Kjo ka qenë një ariet më për zemër të Xhonit, të cilën e kam dëgjuar edhe unë në disa koncerte në TOB dhe në sallën e Klubit të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Kështu ndodhi në një koncert në këtë sallë. Kur Xhoni po e këndonte këtë arie, ashtu si gjithnjë, plot pasion, një studiues italian në fushën e letërsisë, që kishte ardhur në Shqipëri për të dhenë leksione në auditorët tona dhe që shoqërohej nga kritiku ynë i njohur, Kudret Velca, u mahnit kur dëgjoi Xhonin. Siç më tha pastaj Kudreti, ky zë i kishte kujtuar atij zërin e Mario del Monakos, një tjetër tenori italian, me famë botërore të atyre viteve.

Por që nga viti 1957, kur ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik dhe deri më 1969, ashtu siç përshkruhet në librin e Anxhelo Xhaçkës, Xhoni e kishte pasuruar repertorin e tij edhe me pjesë nga opera të njohura klasike dhe shqiptare. Po përmend disa prej tyre: Doda, nga opera “Mrika”, e kompozitorit Preng Jakova, Sazani, nga opera “Pranvera”, e kompozitorit Tish Daija, për të kaluar në role nga opera klasike ”Principali (“Nusja e shitur e Smetanës)”, Turidu, (opera “Kavaleria Rustikana” e Maskanjit), Kanio, (opera “Paliacot e Leon Kavalos). Pastaj kthehet në një rol të rëndësishëm ne operan “Lulja e kujtimit” e kompozitorit Kristo Kono, të Lenskit, në operën “Evgjeni Onjegin”, të Çajkovskit, si dhe role të tjera të rëndësishme në operat “Karmen”, te Bizesë, “Rigoleto”, ”Trovatore”, të Verdit.

Dhe midis këtyre veprave të njohura, operistike, pa pritur si larmi flladitëse vjen opereta “Princesha e Cardashit” e kompozitorit hungarez Kalman. Në këtë operetë Xhoni dhe shoku i tij, Avni Mula, plotësojnë njeri-tjetrin, por këtë radhë, jo në jetë me hedhje-pritjet e tyre që na bënin të shkriheshim gazit, por në skenë, ku siç më kujtohet edhe mua, patën sukses të plotë edhe me mizanskenat e krijuara prej tyre dhe regjisori i njohur, Mihal Luarasi, si dhe me dialogët, të ndërthurur mjeshtërisht me partet muzikore.

Xhoni do të shquhej pastaj edhe në roline Azizit në operetën “Brigada e grave”, të kompozitorit Llazar Morcka, të Viktorit në operetën tjetër të Agim Prodanit…dhe në role nga opera të tjera, si “Borana”, të Avni Mulës, ”Zgjimi” të Tonin Arapit.

“…Ishte koha, -shkruan autori i librit, – kur në mbarë vendin kishin filluar përgatitjet për kremtimin e 500 vjetorit të vdekjes së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti. Dhe Xhoni i kushtoi shumë rëndësi rolit të Skënderbeut, nga më të realizuarit në historinë e TOB-it. Ai përmbushte disa cilësi të rralla me zërin dramatik që kërkonte kjo operë e vështirë e Preng Jakovës, interpretimin teatror që ia kërkonte regjisori Pirro Mani dhe paraqitjen e jashtme fizike”.

…Në 1984 unë me një grup shokësh bëmë një vizitë në Krujë dhe u ndalëm edhe më në Muzeun Historik. U takuam atje me krutanë të moshave të ndryshme.”Kemi lexuar shumë për Skënderbeun, por përshtypja që na ka lënë Xhoni Athanas në rolin e Skënderbeut në këtë oper, ishte për ne e jashtëzakonshme. Por jo vetëm për ne, por edhe për fshatarë që kishin ardhur ta parë atë natë që u dha në muret këtij muzeu”.

Këto ishin vlerësimet e këtyre njerëzve të thjeshtë për Xhonin dhe operën “Skënderbeu”.

Është e vështirë që në faqet një shkrimi të përmbledhësh tërë jetën artistike të Xhonit, që pastaj u bë pedagog të Institutin e Lartë të Arteve dhe vite më pas, të detyrohej të linte atdheun e të vendosej Boston atje ku shumë dekada më parë qenë vendosur prindërit e tij,

Dhe ja më 1999 unë dhe çuditërisht edhe Anxhelo Xhaçka, autori i librit “Xhoni Athanas, njeriu dhe artisti”u bashkuam një ditë këtu në Boston. Që atëherë kam pasur dhe kam takime me Xhonin;të rastit raste si dhe në përvjetorë të të tij. Kam biseduar edhe emigrantë rusë, ish-profesorë a profesoresha në universitete të njohura në ish-Bashkimin Sovjetik cilët edhe ata fati i solli në Amerikën “e urryer” kapitaliste.

Sot më flisnin me shumë ngrohtësi për zërin e Xhonit… ”Ai do të kishte qenë edhe në vendin tonë një nga tenorët më të njohur dramatikë”, vinin në dukje ata.

Por Xhoni nuk mungon në takime të organizuara nga Bashkësia Shqiptare e Bostonit, veçanërisht në ditën e 28 nëntorit, festës së Pavarësisë, që fillojnë do të më himnin kombëtar e pastaj me himnin amerikan, të kënduar nga Xhoni.

Për këtë veprimtari ai është dekoruar nga Presidiumi i Kuvendit të Shqipërisë më dekoratën e lartë të mirënjohjes, në një ceremoni të zhvilluar më 6 nëntor të vitit 2006.

Por të kthehemi te libri i Anxhelo Xhaçkës, kushtuar Xhoni Athanasit, për mua një nga librat me të vërtetë dinjitozë dhe më të mirë të zhanrit jetëshkrimor, shkruar jo vetëm me vërtetësi historike, profesionale, por edhe me stil tërheqës. Vlerat e këtij libri shtohen dhe më shumë, kur lexuesi njihet edhe me vlerësime personalitetesh të të artit muzikor shqiptar dhe të huaj, të cilët vënë dukje meritat e Xhonit si tenor dramatik që ka dhënë aq shumë për njohjen muzikës sonë edhe përtej kufijve të Shqipërisë.

Nuk më vjen keq që nuk qeshë unë që shkrova një libër për Xhoni Athanasin, sepse jam i sigurt, se megjithë përvojën letrare dhe publicistike që nuk më mungon, nuk do të mund të shkruaja një libër më mirë se ç’ka shkuar publicisti dhe poeti Anxhelo Xhaçka.

*Boston,SHBA