Manipulimi i qytetarit

Artan Fuga

Hapësira publike është një nga tematikat dhe nga fjalët kyçe më qendrore të komunikimit masiv. Si e tillë ajo nuk mund të lihet e patrajtuar. Sigurisht nuk është fjala këtu për të dhënë informacione të strukturuara në mënyrë skolareske mbi të, sepse qëllimi i këtij libri mbetet gjithmonë për të prekur disa aspekte bashkëkohore të komunikimit masiv në shoqërinë shqiptare dhe më gjerë. Por, megjithatë disa njohuri bazike duhen dhënë.

Hapësira publike, kujdes, nuk duhet ngatërruar sikurse bëjnë shpesh disa me hapësirat materiale publike sikurse për shembull janë sheshet, stadiumet, ndërtesat publike, rrugët etj. Në shkencat e komunikimit përdoret e njëjta fjalë pak a shumë si në urbanizëm a sociologji, por realisht kuptimi i së njëjtës fjalë këtu është krejt i ndryshëm. Sikurse për shembull fjala “kohë” në fizikë, në filozofi ose në të folurin e përditshëm. Ose fjala “masë” në fizikë, kimi apo në shkencat politike a në filozofi. Pas së njëjtës fjalë fshihen ndonjëherë kuptime të ndryshme.

Nga pikëpamja e shkencave të komunikimit, sikurse e ka përkufizuar qysh prej viteve `60 të shekullit të kaluar, filozofi gjerman Jürgen Habermas, hapësira publike është një realitet diskursiv, pra përbëhet nga fjalë, tinguj apo imazhe ku njerëzit shkëmbejnë e debatojnë midis tyre. Pra, është një hapësirë e ndërtuar nga mesazhet e shkëmbyera midis njerëzve dhe pikërisht për këtë arsye përbën një fushë për të cilën interesohen shkencat e komunikimit, është një veprimtari komunikuese.

Por, duke qenë një realitet komunikues, hapësira publike na shfaqet edhe si “enë” komunikimi edhe si përmbajtje komunikimi. Pra, janë mesazhet që e ndërtojnë këtë sferë publike komunikimi, sikurse titullohet ndryshe, por janë po mesazhet e shkëmbyera publikisht që përbëjnë edhe përmbajtjen e kësaj hapësire ku sigurisht janë fjalët, si koncepte themelore semantike që përbëjnë themelet e saj.

Habermas na e ka sqaruar çështjen duke thënë në librin e tij kushtuar hapësirës publike se nga pikëpamja cilësore mesazhet që qarkullojnë në të karakterizohen nga përmasa e interesit publik. Pra, nuk janë çfarëdo lloj mesazhesh. Ata trajtojnë çështje shoqërore, me karakter publik, pra që kapin tematika që prekin interesin e përgjithshëm shoqëror, influencojnë vendimmarrje politike, sociale, ekonomike mbarëshoqërore që mund të jenë të përmasave lokale, kombëtare ose globale. Nga kjo pikëpamje ata dallojnë debati apo mendimet për jetën private, të cilat kanë një natyrë tjetër dhe qëndrojnë në atë që quhet hapësirë private diskutimi. Të marrim një shembull, një burrë mund të pëlqejë një grua sipas shijeve të tij dhe këtu i takon vetëm atij të vendosë apo të përzgjedhë, pra është një çështje private e tija, kurse detyrimi për të respektuar femrën në përgjithësi është një çështje që prek hapësirën publike ku nuk mund të fyhet, preket në sedër apo të shpifet për askënd. Një familje mund të parapëlqejë të shohë një ose një tjetër program televiziv në një mbrëmje, kjo është një çështje private nga pikëpamja diskursive, kurse debati publik, shprehur publikisht, për rolin e televizionit në shoqëri, ndonëse mbetet një e drejtë shprehjeje individuale, ka natyrën e një pjese të hapësirës publike të diskutimit.

Pra, nuk është vetëm përmbajtja, por edhe vendi ku mbahet një ligjërim i caktuar, ku qarkullojnë mesazhet, sidoqoftë kodi i tyre i strukturimit, që përbën natyrën e tyre si pjesë e hapësirës publike. Duhet që nëpërmjet një kanali të caktuar, pra në formën e kanalit të mediave masive, apo me anë të rrjeteve sociale, apo me anë të komunikimit sy më sy, apo eventeve etj., mesazhet t’i komunikohen shoqërisë, një personi të caktuar si rregull jashtë lidhjeve miqësore ose familjare, për t’u bërë pjesë e hapësirës publike. Sigurisht, kjo ndarje nuk është aq e thjeshtë për t’u bërë, sepse edhe kufijtë midis shoqërores, familjares, intimes shpesh bëhen të zhvendosshëm jo aq të qartë. Mirëpo kjo nuk përbën ndonjë problem sa kohë për të gjithë konceptet rezulton i njëjti problem dhe e njëjta vështirësi përcaktimi rigoroz.

Kuptohet, që në një shoqëri të ekzistojë hapësira publike e diskutimit duhet që atje të respektohet liria e fjalës, përndryshe mesazhet nuk kanë karakter të mirëfilltë publik, por i nënshtrohen përmbajtjes zyrtare të imponuar nga Mbreti, shteti diktatorial, pra nga censura. Kjo nuk do të thotë se në shoqëritë e lira, hapësira publike nuk ka norma dhe rregulla që strukturojnë çështjet etike dhe ligjore tê të shprehurit në publik. Për shembull, respekti i dinjitetit të personit, mosfyerja e të tjerëve, ndalesa ligjore e shpifjes etj., sikurse çdo gjë që ndahet publikisht me të tjerët, kërkon zbatimin e normave që rregullojnë komunikimin brenda disa kufijve dhe që bëhen garantet e një komunikimit të lirë.

Mbi këtë bazë theksohet nga Jürgen Habermas se hapësira publike i ngjan një trekëndëshi që shtrihet duke u strukturuar nga tre pika: nga dera e shtëpisë pas së cilës kryhet ligjërimi familjar, te dera e administratës ku fillojnë rregullat e burokracisë, te dera e sipërmarrjes ku nisin vendimmarrjet e koduara nga interesi i pronarëve. Brenda këtij trekëndëshi lëviz ajo që filozofë të lashtë grekë e titullonin si “doxa”, pra si opinion publik që bën dallim nga njohja, i cili jo medoemos ka karakter shkencor dhe jo medoemos qarkullon dije të vërteta.

Në ditë e sotme ka shumë debate nëse trekëndëshi imagjinar i ndërtuar sipas koncepteve habermasiane mbetet ende i vlefshëm apo jo. Kjo vjen sepse thuhet që për çfarë arsye familja do të duhej të konsiderohej si një mjedis krejtësisht privat dhe aspak publik, ndërkohë që në familje hyjnë mediat dhe komunikimi masiv, ndërkohë që edhe familja gjithnjë e më shumë bëhet një fushë ku norma e kode që mbrojnë individin hyjnë atje për së tepërmi. Po kështu, ka edhe debate të fuqishme lidhur me atë se për çfarë arsye hapësira publike duhet të përmbyllet para derës së ndërmarrjes private dhe administratës publike ndërkohë që punonjësit atje kanë të drejtat që ua mbrojnë fjalën dhe opinionin e lirë dhe kur shpesh ata marrin pjesë në disa lloje vendimmarrjesh.

Kuptohet, nisur nga këto konsiderata të përgjithshme, se hapësira publike e diskutimit nuk mund të kuptohet pa demokracinë, pa shtetin ligjor, që kanë siguruar lirinë e shprehjes, po aq mund të thuhet se edhe demokracia nuk mund të kuptohet pa hapësirën publike të diskutimit, sepse qytetari që të marrë pjesë në vendimmarrje ose në politikë ka nevojë të informohet, të debatojë lirshëm, të përpunojë kolektivisht ide dhe programe dhe t’i strukturojë ato nëpërmjet mediave, partive politike, klubeve dhe shoqatave shoqërore etj.

Këtu nisin të analizohen një sërë çështjesh që kanë të bëjnë pikërisht me marrëdhëniet mes hapësirës së sotme të diskutimit publik dhe demokracisë në kushtet e mediave të reja, komunikimit dixhital, internetit etj. Problemet këtu janë të shumta dhe të ndryshueshme nga një kohë në tjetrën, nga një vend në tjetrin, nga një etapë në tjetrën, gjithsesi ka disa prej tyre që mbeten më thelbësorë se të tjerët.

Mbetet pra problemi i mënyrave të strukturimit të opinionit publik në kushtet e demokracive të sotme, çka është jo vetëm një çështje e shkencave politike, por edhe e atyre të komunikimit.

Shqetësim mbetet fakti i vendosur në dukje që nga koha kur Jürgen Habermas shkruante librin e tij se opinioni publik ka prirje të ndikohet dhe përcaktohet nga publiciteti, pra nga marketingu politik, ekonomik dhe financiar.

Hapësira publike, shkruante ai, ka prirje të fuqishme të strukturohet sipas interesave të publicitetit. Kjo vjen për arsye se në botën e sotme globale dhe urbane, atje ku bashkësitë dhe grupet njerëzore të organizuara janë zbehur, atje ku informacioni është tejrritur, individi e ka vështirë të përpunojë ide dhe teori kuptimore të qenësishme. Ai më shumë ndikohet nga propaganda politike që është një lloj marketingu dhe që sado duket se shpreh interesin e përgjithshëm, në fakt strukturon interesa kolektivë dhe individualë privatë. Po ashtu, edhe mediat janë nën ndikimin dhe pushtetin e reklamuesve të mallrave dhe shërbimeve dhe përçojnë pikëpamje, alternativa, ide që janë në përputhje, së paku që nuk janë kritike, ndaj interesave private të drejtuara kundër së mirës shoqërore.

Hapësira publike kthehet kështu në një hapësirë publiciteti.

Një autor shumë i njohur i ditëve të sotme, nobelist i shquar në fushën e financës, kritikon një nga aksiomat e koncepteve ultraliberale për tregun si mekanizëm vetërregullues, duke kritikuar pikërisht idenë fetish, sipas së cilës operatorët në treg paraqiten me kërkesat e tyre autentike dhe se gjoja ekuilibri mes kërkesave dhe plotësimit të tyre përbën dorën e padukshme që rregullon gjithçka. Jo, argumenton ky autor, Jozeph Stiglitz, nuk mund të jetë kështu sepse propaganda që bëjnë firmat e ndryshme, pra operatorët e fuqishëm edhe në ekonomi, financë, politikë, kulturë etj., mundet fare mirë ta tjetërsojë kërkesën publike për të mira materiale, shërbime apo për reforma politike a ekonomike. Po ta tërheqim këtë analizë drejt përqasjes që u intereson shkencave të komunikimit, del se opinioni publik është i lirë, por jo medoemos autentik dhe i painfluencuar nga interesat private të grupeve të interesit dhe nuk arrin kurdoherë të shprehë interesat e vërteta publike. Nga kjo pikëpamje, si individi, ashtu edhe grupi shoqëror, shoqëria në përgjithësi mund të strukturojë një opinion publik, pra edhe të votojë, jo mbi bazën e opinioneve të lira e autentike, por e manipuluar dhe në kundërshtim pjesërisht me kërkesat që do të ishin ato që vërtetë do të shprehnin interesat publike. Jozeph Stiglitz shkruan: “Në kundërshtim me realitetin e asaj që perceptimet dhe parapëlqimet mund të formësohen së jashtmi, mendimi ekonomik sundues i përmbahet idesë se individët kanë parapëlqime të mirëpërcaktuara dhe pritshmëri dhe perceptime krejtësisht racionale. Gjoja, individët e njohin atë që kërkojnë. Por, në këtë aspekt ekonomistët tradicionalë e kanë gabim. Nëse kjo që thonë do të kishte qenë e vërtetë, atëherë do të kishte pasur shumë pak vend për publicitetin. Korporatat përdorin arritjet më të fundit në psikologji dhe në shkencat ekonomike, të cilat zgjerojnë kuptimin tonë mbi atë sesi parapëlqimet dhe besimet mund të strukturohen së jashtmi për ta shtyrë popullsinë të blejë prodhimet e tyre”.[1]

Ndërkaq, vjen edhe një problematikë tjetër, që ngrihet edhe nga Giovanni Sartori në librin e tij, përkthyer edhe në shqip, Homo Videns. Çfarë thotë Sartori atje që përbën një shqetësim real? Sikurse shkruan Sartori, nuk duhet menduar se rritja e nivelit të dijeve dhe të kulturës së shoqërisë bashkëkohore sjell edhe një paraqitje më të spikatur të qytetarit në hapësirën publike të diskutimit ku ai të marrë pjesë në debatin për çështje të së mirës së përgjithshme. Madje kemi konstatuar një raport disi të zhdrejtë, ku shtimi i individëve me arsimim të mirë shoqërohet shpesh edhe me një largim të qytetarit nga njohja e çështjeve që debatohen në opinionin publik. Zhvillimi i shkencës dhe i teknikës, inicimi i masave në një edukim shkencor të lartë, jo medoemos rrit edhe shkallën e reagimit adekuat të opinionit publik. Sartori shkruan: “Kuptohet që edukimi është tejet i rëndësishëm, por është mjaft e lehtë të kuptosh pse një rritje e përgjithshme e nivelit të arsimimit nuk sjell patjetër një rritje specifike të publikut të informuar mbi gjërat publike. Kjo do të thotë që edukimi i përgjithshëm nuk ushtron medoemos ndonjë efekt mbi edukimin politik, madje ajo që po ndodh na specializon e na mbyll edhe më tepër brenda kompetencave specifike. Edhe sikur të supozojmë, të kishim një popullsi të tërën të diplomuar, nuk do të na rezultonte me patjetër një shtim i dukshëm i nënpopullsisë që interesohej e specializohej në politikë. E nëse është kështu, problemi mbetet siç ishte, sepse një mjek, një inxhinier, nuk kanë aspak kompetenca politike që i bëjnë të dallueshëm prej atyre që nuk janë të tillë, ashtu sikurse këta të fundit, edhe ata do të thonë në politikë të njëjtat budallallëqe që mund të jenë thënë prej kush e di se kujt”.[2]

Pra, sado që ndikohet nga shkenca, opinioni publik, duke qenë një qëndrim subjektiv kolektiv ndaj çështjeve me interes të përgjithshëm, me pamje të kryqëzuara, shpesh herë me mbivendosje problematikash sociale, kulturore, ekonomike, juridike, teknike, etj., kërkon një përqasje tjetër që nuk jepet dot nga asnjë shkencë e veçantë. Të gjitha qëndrimet e opinionit publik bëhen po aq më të vështira për t’u strukturuar mbi bazën e një njohjeje të saktë të interesave të gjithkujt sa më e ndërlikuar që është bërë jeta sociale, pikërisht edhe për shkak të zhvillimeve të pamata teknike dhe shkencore. Demosi – sikurse shkruan Sartori – e ka shumë më të vështirë të marrë pjesë saktësisht në debatin kolektiv pra edhe në politikë. Por, çfarë mbetet nga demokracia, nëse nuk gjenden rrugët që pikërisht demosi si opinion publik të ushtrojë presionin dhe vullnetin e tij mbi politikën?

Vështirësitë në strukturimin e duhur dhe të dobishëm të hapësirës publike vijnë dhe sepse shoqëria bashkëkohore është një shoqëri e mbi-informimit. Duket se gjithçka del në dritë, i paraqitet opinionit publik, por ky mbi-informim nuk është veçse e njëjta pamje si terri informativ. Flitet për, gjithçka, pa fund media që trajtojnë çështje në mënyrë kontradiktore, informimi mbetet përgjysmë sepse nuk ka investigim prej gazetarit, kuptohet në mënyrë të shtrembër parimi i paanësisë ku secila palë jep versionet e veta mbi çështjen duke paraqitur tematikën në mënyrë skizofrenike, për çdo lajm ka një kundërlajm, kurse rrjetet sociale kanë bërë që të humbasë dallimi midis lajmit dhe opinionit, shpifjes dhe vërtetësisë së informacionit. Nê këtë mënyrë shtimi pafund i informacioneve nuk sjell një njohje më të mirë të gjërave nga ana e opinionit publik. Hapësira publike dhe opinioni shoqëror mbetet kurdoherë i pastrukturuar, i mpirë, i hutuar.

Shtimi i informacionit nuk sjell shtimin e dijeve në mënyrë automatike dhe jo medoemos edhe një opinion publik më të përgatitur. Richard Hoggart, teoricieni i njohur anglez i shkencave të komunikimit, shkruan: “Mundësitë e gatshme për të pasur informacion të çdo lloji nuk çojnë automatikisht dhe pa u ndjerë drejt një të kuptuari më të mirë të vetes sonë dhe të botës ku jetojmë. Informacioni në vetvete është neutral. Ai mund të na çojë drejt njohjes vetëm nëse ai merret në konsideratë, klasifikohet, mbështetet. A na çon njohja drejt zotërimit të një mençurie më të madhe? Sigurisht që jo. Njerëzve të mirinformuar dhe me njohuri të gjera mundet që t’u mungojë mençuria, e cila mund të arrihet vetëm me anë të arsyetimit të çinteresuar dhe të thellë; një analfabet mund të jetë një njeri i mençur, sepse mund të ketë përvojë. Komunikimi masiv në cilëndo formë të tij nuk çon patjetër nga informimi te njohja dhe te mençuria”.[3]

Jürgen Habermas me të drejtë mendonte se hapësira publike ka kuptim si opinion publik vetëm nëse shprehja e mendimit dhe e opinioneve është e lirë. Atje ku ka shtypje mbi fjalën e lirë nuk ka kuptim të flitet për opinion publik sepse në këtë rast publiku është i detyruar të transmetojë vetëm mendimin dhe qëndrimin zyrtar. Mirëpo në ditët tona ka një dallim të nuancuar qartë, gjithnjë e më të qartë midis konceptit të “shprehjes së lirë” dhe “opinioneve apo informimit të saktë”. Opinioni i lirë, liria e informimit dhe informimi i saktë, i drejtë, i ekuilibruar, etik nuk janë e njëjta gjë. Mundet që informimi i lirë të jetë një informim i deformuar nën prizmin e interesave të bizneseve që kontrollojnë median, nën efektin e strategjive fitimprurëse të pronarëve të mediave, apo për arsye të tjera të këtij lloji. “Liria e shprehjes” dhe “lajmet” janë dy gjëra të ndryshme që nuk duhen ngatërruar me njëra-tjetrën. Duke bërë këtë dallim, studiuesi amerikan Alex S. Jones shkruan: “Venitja e tipit të lajmeve tradicionale ka ngritur një pyetje lidhur me rolin e lajmeve në një demokraci përballë rolit të fjalës së lirë, e cila është diçka e ndryshme nga e para. Amendamenti i Parë flet njëkohësisht për “lirinë e shprehjes” dhe “lirinë e medias”, çka do të thoshte mundësia për të folur sipas mendjes së gjithkujt njëkohësisht gojarisht apo nëpërmjet shtypit. Koncepti i informimit të saktë i raportuar sipas standardeve të saktësisë dhe të qenët i drejtë ka ardhur shumë më vonë në historinë tonë kombëtare. Kur konceptet e “fjalës së lirë” dhe të “shtypit të lirë” u bënë një britmë shpëtimi, për njeriun e zakonshëm ato donin vetëm të thoshin liri për t’u shprehur kundër mbretit anglez”.[4]

Këto problematika që qëndrojnë para shoqërive bashkëkohore, sigurisht gjejnë edhe shfaqjet e tyre konkrete në shoqërinë shqiptare, një pjesë prej të cilave do të trajtohen më poshtë.

Thuhet se hapësira publike ndërtohet me disa shkallare, ose shkallë, ku theksohen se dy janë më kryesoret, liderët e opinionit publik dhe masa e qytetarëve. Këtë zbulim Elihu Katz dhe Paul Lazarsfield e kanë bërë disa dekada më parë, ndërsa sot, kjo teori, ndonëse e rikonfirmuar, ka edhe nuancat e veta të moderimit dhe ndryshimit.

Padyshim që opinioni publik është i tillë, i strukturuar midis një elite qytetarësh aktivë dhe masës së qytetarëve që ndikohen fort nga të parët. Edhe mesazhi i mediave nuk shkon të interpretohet thjesht nga masa anonime e qytetarëve, por përpunohet, ritransmetohet dhe tjetërsohet nga liderët e opinionit që kanë besimin e masës.

Por, problemi është se a mohuar rolin e liderëve të opinionit publik duhet thënë se ata njohin një lloj zbehjeje të ndikimit të tyre pozitiv në shoqëri. Këtu u qëndroj dy çështjeve të rëndësishme që ngre Richard Hoggart në librin që kemi cituar tashmë.

Çfarë thotë Hoggart?

Së pari, ai ve në dukje se në shoqërinë e komunikimit masiv, mediat masive e kanë tjetërsuar vetë identitetin e liderit të opinionit. Nëse dikur Katz dhe Lazarsfield shpreheshin se lideri i opinionit nuk lejonte aq lehtë ndikimin e fuqishëm dhe automat të mediave mbi publikun masiv, sepse ishte ai që e dekodifikonte mesazhin e mediave, tani vetë lideri i opinionit publik është në më të shumtën e rasteve një produkt artificial i mediave. Shihni disa opinionistë që kanë zënë kolltukët e studiove televizive. Ata nuk janë të njohur dhe prandaj kanë zënë për natë ekranin e televizioneve, por meqë kanë zënë ekranin e televizioneve janë bërë të njohur. Por, duke u bërë të njohur artificialisht dhe duke kaluar në anën e mediave dhe braktisur qytetarin janë bërë të pabesueshëm prej tij. Lideri i opinionit publik nuk ka personalitet të fortë, por ai ka famë të madhe. Ai nuk është një “personality”, por një “celebrity”, dikush që shërben si avokat për një parti, apo person politik, që i përmbahet vijës editoriale të gazetës, por që nuk del si i pavarur duke përfaqësuar interesa të publikut. Lideri i opinionit si komentator ose analist ka kaluar në anën e kundërt të publikut, pra ka shkuar te media, është bërë më shumë personel i medias sesa pjesë e publikut që vepron në komunikimin sy më sy apo në rrjetet sociale.

Kështu bie edhe në tautologji media kur përpiqet të gjejë njeriun e famshëm të vitit. Gjoja bëhen sondazhe, dhe publiku jep mendimin apo opinionin e tij. Ndërkohë vetë publiku është ndikuar gjatë një vitit nga vetë media që mediatizon ata liderë që i pëlqen dhe pastaj merr nga publiku po atë opinion që ka ndikuar të krijohet te ai. Media nxjerr personalitete të vitit ato figura që vetë ka “pompuar” për një vit rrjesh. Monologu këtu është sa total aq edhe mbetet i fshehur. Duke shpjeguar këtë mekanizëm transformimi, Richard Hoggart shkruan:”Fama (celebrity – shënim imi) mbivendoset te personaliteti, por nuk është e njejta gjë me të… Kur themi se dikush është një njeri i famshëm (celebrity – shënim imi) kuptojmë se ai është bërë shumë i njohur publikisht; çka nënkupton se është trajtuar së tepërmi si i tillë nga revista si O.K. dhe Hello, nga shtypi popullor dhe nga televizioni… Një njeri i famshëm mund të ketë faktikisht edhe një karakter të dobët, të fjetur, kështu nuk ka gjasa të thuhet për të se “ky Dikushi ka edhe një personalitet real”.[5]

Nga ana tjetër, Hoggart tregon se lideri i opinionit publik ka prirje që nën ndikimin e mediatizimit të tij të bjerë në narcizëm, pra t’i pëlqejë vetja dhe mendimet e tij në mënyrë të atillë që të mos pranojë asnjë dialog me të tjerët, të mos pranojë gabime, të mos tregojë kufijtë e dijes së vet përtej së cilës nis injoranca e tij, të mos merret me studime meqë di gjithçka me intuitë, mbetet i përgjithshëm sepse nuk njeh asgjë konkrete dhe të detajuar, pra të kthehet në një personazh që në fakt bëhet konservator, pengon progresin, nuk njeh problemet e vërteta të shoqërisë dhe mbi të gjitha pengues ndaj çdo zëri të ri që tenton të strukturohet në shoqëri. Hoggart shkruan se:”Këtu përsëri ndërfutet narcizmi… zakonisht i pranishëm në televizion. Personalitetet e podiumeve, të mësuar me podiumet shfaqen thellësisht si narcistë. Ata tashmë nuk u largohen kamerave, nuk shohin përtej trupit të tyre, por janë kthyer drejt vetvetes, janë mbështjellë me vetveten, me shprehjet e tyre, me pozitën e tyre shoqërore, me kremrat dhe parfumet e tyre, pra me makijazhin e tyre”.[6]

Mirëpo nën ndikimin e influencës së mediave dhe të narcizmit të liderëve të opinionit publik, edhe masa qytetarësh justifikojnë dhe ndërtojnë alibinë e tyre që lidhet me faktin se janë të fjetura, pa veprim dhe nuk dëshirojnë të marrin përgjegjësi publike. Janë ata, elitat, thuhet, që duhet të veprojnë, jo ne.

          

---

[1] Joseph E. Stiglitz, The price of inequality, pp. 146 – 147, Allen Lane, 2012

[2] Xhovani Sartori, Homo Videns (Televizioni dhe postemendimi), f. 100, shtëpia botuese «Dituria», Tiranë 2013

[3] Richard Hoggart, Massmedia in the masssociety, p. 2.

[4] Alex S. Jones, Losing News, p. 51, Oxford, University Press, 2009

[5] Richard Hoggart, Massmedia in the masssociety,, p. 84

[6] Richard Hoggart, Massmedia in the masssociety, p. 86