Miti i gjuhës, i bartësit dhe i paraardhësit në letërsinë shqipe të Rilindjes

Nga Silvana Leka

Në vitin 1821 një nga poetët më të rëndësishëm të romantizmit europian, Percy Bysshe Shelley, në mbyllje të esesë së tij të përmendur “Mbrojtje poezisë”1, krahas vlerës së artit poetik në kohën e zgjimit të vetëdijeve kombëtare, nënvijëzon fort edhe rolin e poetit në shoqërinë e asaj kohe. Në këtë ese Shelley i përkufizon poetët me dy cilësorë. Në cilësimin e parë ai i shpall ata si “hierofantë”. Ky term i adresohet njerëzve të shenjtëruar, orakujve apo mësues që të ndriçojnë rrugën drejt idealeve dhe që të përgatisin shpirtërisht për aventurën e jetës.
Cilësimi i dytë, përveç autoritetit të shenjtë, u njeh poetëve një pushtet dhe një rol më tokësor. Përmes tij, Shelley i emërton poetët “legjislatorë të pashpallur të botës” – ligjvënës dhe krijues ligjesh për botën dhe shoqërinë - duke i bërë ata faktor ndikues që sjellin ndryshime në politikën, shoqërinë dhe në moralin e kohës.
Pavarësisht nga shkalla e komunikimit tonë me Shelley -n dhe me veprën e tij në kohën kur u shfaqën këto mendime, ideja e hedhur prej tij merr vlerë të veçantë për kontekstin në të cilin po e përdorim. Ndaj, këtë mendim të Shelley e paraqesim si pikëmbështetje për të theksuar idenë se marrja përsipër e rolit të legjislatorit, mësuesit, moralbërësit dhe didaktit prej poetëve dhe shkrimtarëve shqiptarë të periudhës së Rilindjes, edhe pse jo rrallë shkoi jo në dobi të estetikës dhe të ‘la poésie pure’, në kuptimin që Henri Bremond dhe simbolistët i dhanë shprehjes së pastërtisë formale të saj, ishte një qëndrim shpeshherë vetësakrifikues, në përshtatje me momentin historik dhe i detyruar nga rrethanat në të cilat ndodhej vendi dhe kultura jonë në çastin e pavarësimit jo vetëm politik, por edhe shpirtëror.
Krijimi i një “Shqipërinë kulturore para se të krijohej Shqipëria politike”2 synoi pavarësimin kulturor, veçimin e kulturës, historisë dhe gjuhës si shenja më dalluese prej elementeve të tjerë identitarë, që na bënte ne të dallueshëm prej kulturës së tjetrit. Kjo prirje për pavarësim kulturor u këqyr si një nga rrugët më të mira që përshpejtonte përbashkimin dhe që ravijëzonte më qartë konturet e atij identiteti kombëtar, i cili në mesin e shekullit XIX qe ende të brishtë dhe i paformatuar mirë për shqiptarët.
Tek modeli i poetit “legjislator” dhe “hierofant” gjejmë shpjegimin e sjelljes së “shqiptarëve të ndriçuar” të asaj epoke, që u përfshinë në lëvizjen për veçimin dhe përhapjen e kulturës kombëtare si mënyrë për diferencim nga ‘tjetri’, si rrugë për të njohur trashëgiminë, burimet, rrënjët, zanafillën e fisit si dhe vlerat herë të mohuara e herë të fshehura të vetes. Por aty gjejmë edhe modelimin e një aksioni e programi sa kulturor aq edhe shoqëror e politik, që u përkrah në veçanti nga njerëzit e letrave të peridhës së Rilindjes sonë kombëtare, të cilët vunë dijen dhe krijimtarinë e tyre letrare në shërbim zgjimit të ndërgjegjes së kombit. Kësaj letërsie dhe lëvruesve të saj, i ra barra, por dhe i takoi nderi të rifillonte udhëtimin letrar aty ku e kishin lënë humanistët e shekullit XV-XVI, të vendosnin kufinj, por dhe të ngrinin ura të komunikimit me njëri-tjetrin.
E tillë shfaqet letërsia me motive morale, religjoze apo ajo me motive didaktike e politike krijuar prej Jeronim De Radës, Naim Frashërit, Naum Veqilharxhit, Elena Gjikës, Petro Nini Luarasi, Konstandin Kristoforidhit, Hilë Mosit, Faik Konicës, Ndre Mjedës, Gjergj Fishtës etj.
Po cilat ishin pikat e bashkimit që mund të shërbenin për ta rizgjuar identitetin e fjetur apo të mbuluar pas përkatësive dhe elementeve të tjerë dytësore, që tani do të merrnin vlerën e një identitetit të përnjimendtë të shqiptarëve në ato vite?
Nocioni identitet kombëtar sot na shfaqet si një koncept shumëdimensional. Por ne, për shkak të tematikës specifike dhe në respekt të vlerës që kishte ky term në periudhën së cilës i referohemi, përqendrohemi vetëm në rolin e gjuhës në formimin e identitetit kombëtar, në rolin e kulturës në rilindjen e imazhit të shqiptarit, në rolin e shkrimeve dhe të botimeve që ndihmuan në bashkimin e shqiptarëve rreth disa koncepteve e stereotipeve mito-historike, që më pas do të shfaqen si vatra përbashkuese për gjithë atë popullsi që trashëgonte të njëjtën kujtesë historike, të njëjtën kulturë, të njëjtin territor historik dhe gjeo-emocional.
Që në krye duhet veçuar fakti se shkrimtarët shqiptarë të Rilindjes kombëtare, duke qenë të vetëdijshëm se jo të gjithë elemente që përbëjnë identietin ishin faktorë bashkimi, i dhanë shumë rëndësi atyre elementëve që siguronin një homogjenitet kulturor. Për të qenë i kuptueshëm dhe i pranueshëm nga të gjithë, ky homogjenitet nuk do të merrte në konsideratë elemente veçues, si përshembull besimi apo toposi etnik, por elementë bashkues të tillë si gjuha dhe kujtesa historike. Këta elementë homogjenizues do u krijonin shqiptarëve sigurinë psikologjike dhe ndjesinë shpirtërore pozitive mbi gjithë ç’ka kishin trashëguar si të përbashkët dhe që mund t’i mbante të bashkuar sërish.
Dhe kjo “diçka” që siguronte homogjenitet kulturor në një nivel më të lartë se òdo element tjetër do të bëhej gjuha shqipe (e përbashkët me gjithë dallimet në përbërje të saj). Janë këto elemente që shpjegojnë më së shumti zhvillimin e një strategjie që vuri në qendër të vëmendjes gjuhën shqipe mbi të gjitha shenjat e tjera identitare.
Dhjetëra e dhjetëra krijime poetike që, në një rrafsh kohor prej disa dekadash, arritën të mbjellin dhe ta krijojë vetëdijën se gjuha shqipe, ishte mjeti për të “kapërcyer amullinë e për të bashkuar vendin”, siç shprehet në letërkëmbimin e tij Naum Veqilharxhi.
E zgjedhur si “kryeshenja e identitetik kombëtar”, gjuha shqipe na shfaqet si “miti më jetëgjatë në historinë e letërsisë kombëtare.” E tillë, e mitizuar, “gluhë perëndie”, na shfaqet tematika e gjuhës shqipe në krijimtarinë e Naim Frashërit, përkatësisht në vjershat “Gjuha shqip”, “Gjuha jonë”, “Korça”, “Fjalët e Qiririt”.
Në rolin e një misionari, me mision ringjallës ndaj “arbnores gjuhë e braktisun”, na shfaqet Leonardo de Martino në sonetin e tij me titull “Tingllim” shkruar në vitin 1874. Në trajtën e adhurimit gjer në krijimin e një tabuje vjen kjo tematikë në krijimtarinë e Petro Nini Luarasit, përkatësisht në vjershën “Kundër mallkimit të gjuhës shqipe”. Po me të atillë adhurim e ndeshim gjuhën shqipe edhe tek Gjergj Fishta, përkatësisht poezia “Gjuha shqype”, tek Ndre Mjeda, në poezinë “Gjuha shqipe”, tek Hil Mosi në poezinë “Gjuhes shqype” dhe tek Filip Shiroka në vjershën “Si po prishet gjuha shqipe” apo në krijimtarinë me të njëjtën tematikë të A.Z. Çajupit dhe të G. Schirò-it.
Ky modelim, mes adhurimit, mitizimit dhe misionarizmit arrin ta kolektivizojë ndjeshmërinë ndaj gjuhës shqipe, si shenjë e identitetit veçues ndaj të huajve, atyre “nuk ka gjuhën dhe gjakun tuej3” dhe përbashkues ndaj faktorit shqiptar.
Gjuha shqipe, e cilësuar me kujdes mes një repertori epitetesh të zgjedhur si: “gjuh’ e ‘zjarrtë”, “gjuhë e mirë...”, “gjuhë hyjnore”, “gjuhë e folun n‘bote ende ferishte”, “gjuhë e folun për trimij pranvera”, “kjo gjuhë martire”, “o gjuhë-shkëmb”, “tempull i përjetshëm…” “gjuhë – perëndi…”, shpreh pikërisht identitetin kombëtar si dhe shkallën e nderimit të vetes përmes këtij elementi kulturor.
Kjo formë e manifestimit të identitetit kombëtar përmes elementit kulturor fuqizohet duke e bashkëlidhur atë me elemente bazë të etnotipit - shqiptarit si dhe të cilësive të tij më të mira natyrore dhe etike. Paralel me këtë model u paraqit edhe evokimi i heronjve historikë me lidhje e natyrë mitologjike, atyre fatosëve që bënin të mundur shkrirjen në një të vetme të mitologjisë - letërsisë dhe historisë si substrat, duke krijuar kështu mitin e paraardhësit, atij që veç të tjerash, kishte qenë bartësi heroik dhe përdoruesi dhe njëkohësisht edhe shpëtimtari i gjuhës shqipe.
E kësaj gjedheje është lidhja e kulturës me historinë. Kjo lidhje u realizua duke pranëvënë elementin kulturor të gjuhës shqipe me elementin historik të përdoruesit të kësaj gjuhe. Ndeshim këtu lidhjen dhe bashkërendimin mes dy miteve: mitin e gjuhës dhe mitin e shqiptarit si bartës dhe përdorues të kësaj gjuhe. Dhe nuk është thjesht shqiptari, si emër i përgjithshëm, ai që e përdor gjuhën shqipe, por janë më të shquarit ndër shqiptarë ata që poezia shqipe e Rilindjes kombëtare i ofron si përdoruesit e shquar të kësaj gjuhe - mit.
Vargjet kushtuar gjuhës shqipe në krijimtarinë e asaj kohe vijnë të shoqëruara me emra heronjsh, kryetrimash e fatosësh që e flasin këtë gjuhë, duke fuqizuar këtu dy mitologji paralele: edhe mitin e gjuhës shqipe edhe mitin e heronjve – paraardhës.
Vargje të tillë për gjuhën shqipe si gjuhë që nuk e flisnin dhe nuk e përdornin vetëm njerëzit e zakonshëm, por që e fliste “njai Leka” e “Kastriota”4, apo: “Gjuh’ që t’foli Skendërbegu / Dhe ndër t’par’ qe Naim Begu, / Që me shkrim t’pat lartësue. / Ty t’kan’ fol’ shum’ kapidana, / Burra t’rrebt si t’ishin zana;,5", për të vijuar me përfytyrimin e gjuhës si: “Ti je thesari prindrit që na lanë; / Si Leka, Burri, pas dhe çdo luftar, / Nër këngë-e valle zonja hir të dhanë: / Me tyn’ u - mburr Pellasgu milënar.6", janë vetëm disa nga vargjet që po i paraqesim si ilustrim i përshtatjes së dy miteve, të mitit të gjuhës dhe të paraardhësit mitik në shërbim të njëri-tjetrit.
Ky përdorim i dyfishtë do të sillte si përfitim atë që sot mund ta quajmë “kolektivizim i ndjesisë”, homogjenizim i vetëdijës kombëtare rreth miteve sinkronike, të përbashkuara.
Argumentin mbështetës për këtë vërejtje mund ta gjejmë tek njëri prej poetëve më përfaqësues të rilindjes kombëtare dhe romantizmit shqiptar, Jeronim De Rada, i cili shprehet se: “duke nxjerrë në dritë një pas një librat e “Skanderbekut të pafan”, (“Scanderbeccu i pa faan”), më shumë se artin e përkryer kisha për qëllim të zgjoja te shqiptarët vetëdijen e tyre kombëtare.”7, në një kohë kur ata artin e tyre “e vënë në shërbim të nacionit të tyre, kurse lëndën e veprave të veta e nxjerrin nga e kaluara historike e vendit.”8
Me rolin e tyre prej “legjislatori të botës” shqiptare dhe prej “hierofanti” të shoqërisë, shkrimtarët shqiptarë të periudhës së Rilindjes kombëtare ndikuan që pavarësia kulturore t’i paraprinte dhe të krijonte kushte për pavarësinë administrative e politike të Shqipërisë si dhe përbashkimin e shqiptarëve rreth një identiteti të mëvetëm dhe të cilësuar kombëtar.


(Shënime)
1 Bëhet fjalë për esenë “A Difence of Poetry” shkruar më 1821 dhe botuar së pari më 1840, pas vdekjes së autorit.
2 Për më shumë shih shënimin Prof. Dr. Shaban Sinanit për botimin “Endërrime (Tehajjulat),(Shtëpia botuese: “Naimi”, Tiranë 2012
3 Pashko Vasa, “O moj Shqypni, e mjera Shqypni”, 1880.
4 Shih Gjergj Fishta “Gjuha shqype”
5 Shih Hil Mosi, Gjuhës shqype, Vjenë 1907.
6 Asdreni “Gjuha shqipe”
7 Cituar sipas: Rexhep Qosja, Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi II, Prishtinë 1984, f. 183. Historia e letërsisë shqipe, Romantizmi II, Prishtinë 1984, f. 183.
8 Çabej, Eqrem, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, Tiranë 1994, f.84.