Në Bullgari, fshati unik Arbanasi, aty ku shqipja rron prej 500 vjetësh

 Anton PANCHEV

Speciale/ Historia e diasporës shqiptare në Bullgari

 Shqiptarët dhe bullgarët kanë pasur lidhje të gjata dhe bashkëjetesë të mirë në Gadishullin e Ballkanit. Ngjarjet historike dhe shumë shpesh tragjike kanë detyruar grupe të mëdha shqiptare të lëshojnë vendin e tyre dhe të kërkojnë strehë në troje të huaja. Pushtimi i trojeve shqiptare në Ballkan nga ushtritë e huaja (osmane, serbe etj.) është përcjellë me pastrim etnik, me vrasje të shumta, me djegien e fshatrave shqiptare dhe me gjithë mjetet dhunuese të një pushtuesi të egër. Shumë shqiptarë kanë gjetur shpëtim dhe mundësi për një jetë të re në viset bullgare ku edhe deri tani ata janë të shquar si njerëz punëtorë, si fqinjë të mirë. Ata nuk kanë qenë larg Atdheut të robëruar dhe kurrë nuk kanë harruar se janë shqiptarë. Për këtë arsye, shqiptarët në Bullgari kanë qenë pjesëmarrës të rregullt në lëvizjet çlirimtare shqiptare dhe bullgare kundër armiqve të përbashkët. Shqiptarët nga diaspora në Bullgari kanë pasur kontribut të çmuar për Rilindjen shqiptare, për zhvillimin e kulturës dhe të edukimit shqiptar. Nëpër arkivat bullgare ka mjaftë informata për praninë e shqiptarëve në trojet bullgare ende nga Mesjeta. Në këtë punim përshkruhen shkurtimisht ngjarjet dhe personalitet kryesore të diasporës shqiptare në Bullgari mbi bazën e burimeve bullgare dhe osmane. Vëmendja është përqendruar mbi vendbanimet shqiptare, mbi koloninë shqiptare në Sofje, mbi fshatin shqiptare në Bullgarin e sotme -Mandrica, si edhe mbi veprimtarinë e disa shqiptarëve në Bullgari me rendësi të madhe për zhvillimin e kulturës shqiptare.

Vendbanimet shqiptare në viset bullgare

 Shpërngulja e shqiptarëve në trojet e Bullgarisë së sotme ka një histori të gjatë. Ekzistojnë burime me karakter legjendar që datojnë ardhjen e shqiptarëve në Bullgari në kohën e mesjetës (Sipas Paisij Hilenderskit, shqiptarët e pare kanë mërguar në Bullgarin lindore në fund të shekullit X. Në: Райков, Б. Паисевият ръкопис на „История славянобългарская” 1762. София, 1989, с. 71.). Faktet e para të regjistruara për mërgimin e shqiptarëve në territoret banuara me bullgarë janë nga koha e sundimit osman (Българската държавност в актове и документи, съст. В. Гюзелев, София, 1981, с. 121.). Sipas historianëve bullgarë, kolonia e parë shqiptare është kjo në fshatin Kopilovci, në veriperëndim të Bullgarisë (Гюзелев, Боян. Албанци в Източните Балкани. София, 2004, с. 91.).Bojan Gyzelev citon episkopin katolik Petër Bogdan Bakshiç, i cili shkruan në vitin 1640: “Katolikë ka 1200 vete, fëmija 360, mund të them me kombësi shqiptare, sepse kanë ardhur prej kohësh nga Shqipëria dhe deri tani e ruajnë këtë gjuhë”. Ka pasur edhe pak shqiptarë katolikë në disa fshatra të tjera në këtë pjesë së vendit. Pas kryengritjes kundër sundimit osman në vitin 1688, popullsia e kësaj zone është vënë mbi reprezaljet e forta osmane dhe 1/3 ka humbur jetën ndërsa të tjerat kanë mërguar në Valahi dhe në Transilvani. Të gjitha vendbanimet janë shkatërruar dhe plotësisht të djegur.

Shumë më gjatë zhvillohet historia e shqiptarëve ortodoks në Bullgarinë qendrore dhe lindore. Afër kryeqytetit mesjetar bullgar Tërnovo edhe sot ekziston fshati Arbanasi me arkitekturën e tij unike. Ka mjaft dokumente osmane nga shekujt XVІ – XVІІІ në të cilat përshkruhet hollësisht popullsia e kësaj fshati. Sipas një prej hipotezave, pas fushatës ushtarake të sulltanit Bajazid ІІ në vitin 1492 në Shqipërinë jugore shqiptarët kanë mërguar në Bullgari për t’u shpëtuar nga dhuna. Dokumentet pohojnë që popullsia e fshatit ka qenë në rritje dhe në vitin 1660 në këtë fshat kanë jetuar afër 5000 njerëz kryesisht shqiptarë (Димитров, Страшимир. Бунтовни движения в Търновско и Източна България по време на Чипровското въстание. 1988, с. 39.). Përparësia e Arbanasit në këtë periudhë është në statutin e privilegjuar në Perandorinë osmane – kanë ruajtur rrugën kryesore drejt Tërnovos dhe kanë paguar më pak tatime. Në shekullin XVІІІ për shkak të problemet e brendshme në Perandorinë osmane, fshati dhe tërë rajoni janë në rënie të vazhdueshme. Pas shkatërrimit e fundit në vitin 1798 popullsia e tij ka shkuar kryesisht në Bukuresht. Por, përveç emrin e fshatit, lidhja me shqiptarët është ruajtur edhe me stilin arkitekturor, i cili ka paralele të qarta me Shqipërinë e Jugut. Krahasimi midis shtëpive në Arbanasi dhe këtyre në Gjirokastër dhe në Berat dëshmojnë për ngjashmërinë e njëjtë. Sipas disa shkencëtarë shqiptarë edhe ikonografia (v. 1561) në kishën “Shën Gjergj” në Arbanasi është bërë nga Nikola biri i Onufrijt nga Elbasani (Gyzelev, B. Vep.epërm., f, 117.). Kjo dëshmon se edhe në këtë kohë ka pasur kontakte midis Shqipërisë dhe Arbanasit.

Shqiptarë ortodoks kanë banuar edhe në disa fshatra të tjerë në Bullgarinë Verilindore. Në vendin e parë ka qenë fshati Çervena Voda (Uji i kuq). Edhe për këtë fshat ka dokumente osmane nga shekulli XV. Shumë njerëz sipas regjistrave kanë emra shqiptarë – Letrizi, Beko, Leka, Bika, Dede etj. Këtë fshat ka qenë me rëndësi të madhe dhe për këtë fakt dëshmon edhe rezidenca e episkopit ortodoks në të. Nëpër Çervena Voda kanë kaluar shumë udhëtarë perëndimorë, të cilët kanë lërë përshtypjet e tyre mbi popullsinë e rajonit dhe për jetën e saj. Sipas tyre në këtë fshat kanë banuar mbi 1600 njerëz në fillimin e shekullit XVІІ. Por luftërat e shumta dhe sulmet plaçkitëse prishnin jetën e popullsisë dhe pas luftës ruso-turke në vitet 1806-1812, banorët e këtij fshati kanë mërguar në Valahi dhe fshati digjej plotësisht në vitin 1811. Fshati Poroishte (në turqisht Arnautkjoj) është regjistruar për herë të parë në periudhën 1544-1555 dhe emrat e disa prej tatimpaguesve kanë qenë shqiptare – Andrie, Gin, Leka etj. Banorët e fshatit kanë qenë çliruar nga disa pagesa tatimore sepse kanë punuar tokat e Vezirit të madh Ibrahim Pasha. Elementi etnik shqiptar vërehet nga disa udhëtarë të huaj. Kështu austriaku Kindsperg shkruante: “…kemi ardhur në këtë fshat të bukur…banuar vetëm me shqiptarë dhe për këtë arsye quhet Arnautkjoj” (Немски и австрийски пътеписи за Балканите XVІІ – средата на XVІІІ век. София, 1986, с. 145.). Gërmimet arkeologjike dëshmojnë se Poroishte ka qenë një qendër të rëndësishme të tregtisë dhe të zejtarisë. Ka pasur katër kisha dhe një shkollë. Krahasimi me planin arkitekturor të kishave nga Arbanasi dhe nga Poroishte pohon se ato kanë qenë ndërtuar prej të njëjtave mjeshtra ose këta mjeshtra kanë një prejardhje të përbashkët. Sipas dokumenteve osmane Poroishte është ngritur më vonë sesa Arbanasi dhe Çervena Voda. Ndoshta pjesa me e madhe e popullsisë e ka lëshuar vendlindjen e vet pas një kryengritjeje pa sukses por edhe pastaj fshati zhvillohet mirë para se të shkatërrohet krejtësisht në vitin 1810 si edhe shumë vendbanime të tjera. Kanë mbetur vetëm disa familje shqiptare të cilat janë asimiluar në fillim të shekullit XX nga shumica dërmuese bullgare.

Shqiptarët nga dy fshatra të tjerë, Dobrina dhe Devnja (afër Varnës), kanë ruajtur identitetin shqiptar por nga dy shekuj banojnë jashtë Bullgarisë – në Ukrainën e sotme. Edhe ata mërguan nga trojet bullgare në fillim të shekullit XІX por kanë shukar në Perandorinë Ruse bashkë me bullgarët dhe atje kane marrë tokë nga pushteti rus. Fshati i tyre quhet Karakurt dhe gjuha e shqiptarëve të Ukrainës është dëshmia e vetme për të folmen e shqiptarëve nga Bullgaria Veriore dhe Verilindore. Vendosja e shqiptarëve në rajonin e Varnës ndoshta ndodhej në vitet e fundit të shekullit XVІІ. Origjina e shqiptarëve në Devnjë, si në disa fshatra të tjerë (Staroselec) në këtë rajon, ndoshta është nga fshati më i madh Dobrina (Gyzelev, B. Vep.epërm., f, 154.). Në shekullin XVІІІ dhe në fillim të shekullit XІX këtë rajon ka qenë në rënie të vazhdueshme për shkak të plaçkitjeve dhe luftërave ruso-turke. Shqiptarët në tërë Bullgari Veriore kanë marrë pjesë në të gjitha kryengritje dhe përpjekje për çlirim kombëtar të bullgarëve nga sundimi osman. Që në fund të shekullit XVІ shqiptarët u përfshinë në lëvizjen çlirimtare kundër osmanëve. Ka fakte se shqiptarët nga Çervena Voda, por ndoshta edhe nga fshatra të tjerë, kanë filluar veprimet kryengritëse në vitin 1594. Edhe shqiptarët nga rajoni i Tërnovos kanë qenë gati të mblidhnin 1500 kalorës në përkrahje të transilvanëve (Българската държавност, с. 118.).Shumë shqiptarë merrnin pjesë në veprimet luftarake të vojvodës së Valahisë Mihaj në periudhën 1595-1602. Ka shumë dokumente, të cilat dëshmojnë për pjesëmarrjen e shqiptarëve në lëvizjen kaçake të periudhës. Çetat shqiptare kanë fituar shumë fitore kundër osmanëve dhe kanë një kontribut të çmuar për lëvizjen çlirimtare bullgare të epokës. Shqiptarët kanë qenë shumë aktiv për disa arsye: ata kanë qenë të lidhur për shkak të tregtisë me Valahi, Transilvani, Dubrovnik dhe kanë njohur planet e huaj për luftërat kundër osmanëve; në përgatitjet kryengritëse shumë aktiv kanë qenë priftërinjtë ortodoks dhe fshatrat shqiptare kanë qenë qendra të rëndësishme për jetën shpirtërore të krishterëve; shqiptarët kanë pasur mjaft armë dhe përvojë ushtarake parasysh statutin e tyre si dervengjinj (Rojtarë të rrugëve dhe të grykave malore.). Edhe në luftën osmano-austriake të viteve 1683-1699 shqiptarët morën pjesë. Qindra shqiptarë i janë bashkëngjitur ushtrisë austriake. Ka edhe një ferman sipas të cilit shqiptarët nga fshatrat verilindore të Bullgarisë (Dobrina, Poroishte, Çervena Voda etj) kanë përgatitur kryengritje kundër osmanëve në vitin 1689, por komploti i tyre është zbuluar nga pushteti dhe mbi popullsinë kanë ndërmarrë masa të rrepta. Shqiptarët janë përfshirë në mënyrë masiv edhe në luftërat ruso-turke dhe pas vitit 1812 ata praktikisht kanë mërguar nga viset bullgare bashkë me trupat ruse.

Fshati i Mandricës

 Shqiptarët nga territoret në jugun e Bullgarisë kanë një fat tjetër. Për arsye të njëjta, si edhe bashkëkombësit e tyre në Bullgarinë Veriore, shumë shqiptarë kanë gjetur strehë në viset bullgare në rajonin e Adrianopojës. Në këtë rajon, nën sundimin osman deri 1912, ka banuar një popullsi të përzier – bullgarë, shqiptarë, turq dhe grekë. Ka pasur 8 koloni shqiptare dhe p.sh. Fan Noli është nga fshati Ibriktepe të Adrianopojës. Pas luftërave ballkanike në vitet 1912-1913 ka shumë masakra dhe shpërngulje dhe shqiptarët shkrihen dhe asimilohen. Ka mbetur vetëm një fshat me popullsi shqiptare në këtë zonë – Mandrica në Bullgarinë e sotme. Këtë fshat provokon shumë interesin e studiuesve bullgarë dhe shqiptarë. Për shembull, në fund të tetorit të 2009 u zhvillua një ekspeditë filologjike-etnologjike në fshatin e vetëm shqiptar në Bullgari – Mandrica. Organizatore e saj ishte profesor Petja Asenova nga Universiteti i Sofjes, pedagoge në fushën e gjuhësisë ballkanike. Në ekspeditën morëm pjesë tri studente nga dega e Ballkanistikës – Anna Kapitanova, Darina Felonova dhe Sllaveja Nedelçeva. Kjo ishte ekspedita e dyte e organizuar nga Universiteti i Sofjes në Mandricë. Ekipi i ekspeditës së parë gjatë vitit 2007 përfshinte profesorin Petja Asenova, docenten e gjuhës dhe letërsisë shqipe Rusana Bejleri, asistentin e saj Anton Pançev dhe ballkanisten Kremena Daneva. Nga të dyja ekspedita kanë bërë hulumtime mbi gjendjen bashkëkohore të shqiptarëve nga Mandrica dhe ashtu është vazhduar tradita e studimeve të gjuhës, të jetës dhe të historisë së fshatit. Mandrica gjendet në pjesën juglindore të maleve Rodopa dy kilometra larg kufirit bullgaro-grek dhe disa kilometra larg kufirit me Turqinë. Sipas Dhimitër Shuteriqit, (Shuteriqi, Dhumitër. Fshati shqiptar i Bullgarisë, Mandrica. Studim dhe Tekste.Në: Studime Filologjike, 1963, №1, f. 103-141.) Mandrica u themelua pas luftës ruso-turke të viteve 1766-1769, nga shqiptarë të rajonit të Korçës, posaçërisht të Vithkuqit. Sipas legjendës vendase, fshati është krijuar në kuadrin e Perandorisë Osmane një shekull më parë nga disa çobanë ortodoksë shqiptarë. Ushtria osmane u ka lejuar të marrin një nga copë toke, ku të prodhojnë produkte qumështi, me të cilat ta furnizojnë atë, dhe për këtë shkak të mos paguajnë taksa (Kapitanova, Anna. Ekspeditë shkencore 27-30 tetor 2009.). Emri i fshatit vjen nga fjala bullgare me origjinë turke “mandra” që në shqip do të thotë “baxho”.Mund të propozohet me siguri se gjatë shekullit XVIII shumë shqiptarë nga rrethinat e Korçës erdhën në Mandricë, kurse një shekull më vonë fshati u bë vendbanimi i shqiptarëve nga rajoni i Sulit, që tashmë ndodhet në Greqi. Pas Luftërave Ballkanike kufiri bullgaro-grek kaloi nëpër fshat dhe një pjesë prej tij mbeti në territorin e Greqisë. Sot atje është i njohur një fshat tjetër që mban emrin Mandres (Μάνδρες). Sipas rrëfimeve të një prej plakave, Evdokija Moskova, fshati Mandres është krijuar në Greqi në vitin 1914. Ajo ka treguar se gjatë Luftës së Dytë Ballkanike në rajonin e Mandricës erdhi bashibozuku. Ai mblodhi të gjithë burrat dhe djemtë nga fshati në një dyqan për t’i vënë në zjarr. Por një grua nga fshati tjetër i shpëtoi. Ajo kishte marrë vesh për vendimin e bashibozukut dhe arriti të paralajmëronte të gjithë. Kështu burrat dhe djemtë shpëtuan dhe ikën në Greqi. Atje krijuan një fshat tjetër, të cilin e quajtën Mandres për ta kujtuar Mandricën. E vërteta është se deri tani banorët e njërit fshat mbajnë lidhje me të afërmit e tyre të fshatit tjetër. Për fat të keq, kufiri midis atyre hapet vetëm për një ditë në kohën e Pashkëve dhe ngandonjëherë në një festë tjetër fetare. Sipas të dhëna vetë regjistrimit popullsia e fshatit në fillimin e vitit 2012kaqenë 73banorë, shumica prej të cilëve – gra (http://www.grao.bg/tna/tab02.txt.). Plakat Sultana Gramenova dhe Marija Dieva tregojnë se zanatet kryesore të fshatit kanë qenë rritja e krimbit të mëndafshit dhe prodhimi i duhanit. Por tani secila prej plakave kujdeset vetëm për disa kafshë. Në fshat nuk jetojnë të rinj. Një pjesë prej tyre banojnë në qytete të mëdha të Bullgarisë, ndërsa pjesa tjetër – jashtë vendit. Sipas rrëfimeve të grave të moshuara fëmijët e tyre kthehen gjatë verës dhe qëndrojnë vetëm disa ditë. Gjuha e përdorur prej tyre është shumë arkaike. Studime shkencore mbi të ka bërë doktor Bojka Sokolova (Соколова, Бойка. Село Мандрица. Езиково, фолклорно-етнографско и историческо проучване. С., 1968.). Më shumë hollësi për gjuhën mund të shihen në librin e saj kushtuar dialektit shqiptar të Mandricës. Banorët e sotëm të fshatit përbëjnë brezin e fundit që e flet këtë dialekt. Konsiderojnë veten si shqiptare, por shumica prej tyre nuk kanë vajtur në Shqipëri kurrë. Nuk dinë as të shkruajnë, as të lexojnë në shqip. Por me shumë kënaqësi na ekzekutuan disa këngë, që mbajnë mend për jetën e përditshme të popullin shqiptar. Banorët e fshatit Mandricë dinë shumë pak për heronjtë e lavdishëm të Shqipërisë. Kanë dëgjuar pak për Skënderbeun, kurse për historinë e sotme shqiptare – pothuaj asgjë. E quajnë Shqipërinë Albania, ndërsa gjuhën shqipe “arnautçe”. Nuk mund të thuhet se plakat nga Mandrica ruajnë zakone që janë specifike vetëm për Shqipërinë. Gjatë bisedave bën përshtypje se për ta tërhequr vëmendjen e dëgjuesve, ato shpjegonin traditat e fshatit sikur janë shumë të ndryshme në krahasim me traditat bullgare. Ose thjesht në nevojën e tyre të ndihen më speciale në jetën e përditshme, ato paraqitën çdo gjë si unike. Më vonë gjatë analizave u bë e qartë se gjuha e tyre përbën një formë të vjetër të shqipes, formuar me ndajshtesa – pjesa dërrmuese prej të cilave bullgare, më pak turke dhe greke, ashtu dhe zakonet që i ruajnë mandricanët në sasi të madhe janë karakteristike për Bullgarinë. Por në lidhje me gjuhën vrojtimet shkencore kanë tërhequr vëmendjen si të gjuhëtarëve tanë, ashtu dhe të gjuhëtarëve të huaj dhe ato vazhdojnë të përbëjnë interes të madh.

Kolonitë shqiptare

 Përveç shpërnguljeve masive, në Bullgari janë vendosur dhe shumë kurbetçinj, të cilët kanë kërkuar mundësi më të mira ekonomike. Vendosja e shqiptarëve bëhej kryesisht në kryeqytetin e tanishëm të vendit, në Sofje. Sipas Bobi Bobevit dhe Thoma Kacorit, në fund të shekullit XІX në Sofje kanë banuar më shumë se 500 familje shqiptare (Бобев, Боби и Тома Кацори. Близката и непознатата Албания. С., 1998, с.206.). Migrimi i shqiptarëve drejt viseve bullgare rritej pas çlirimit të Bullgarisë në vitin 1878. Në këtë periudhë, shqiptarët në Sofje merreshin me zejtari, me tregti dhe me veprimtari të tjera dhe krijuan një mjedis të begatshëm. Këta njerëz kanë përcjellë me interes të madh zhvillimet shoqërore, politike dhe kulturore në Atdheun e tyre të robëruar dhe kanë kontaktuar vazhdimisht me qendrat kryesore shqiptare të Rilindjes kombëtare si në Shqipëri, ashtu edhe në Stamboll, në Bukuresht etj. Me këtë mënyrë, shqiptarët në Bullgari mblodhën përvojë organizative dhe ndërmorën hapa më të mëdhenj drejt veprimtarisë së tyre atdhedashëse. Çlirimi i Bullgarisë i inspirua shqiptarët edhe më shumë. Shqiptarët në Bullgari kanë filluar të merreshin me lexim dhe këndim në gjuhën amtare. Dhimitër Molle ka sjellë në Sofje librat e parë shqipe në vitin 1886 dhe kështu ka filluar veprimtaria kulturore në koloninë shqiptare në Sofje. Në rrugë drejt zhvillimit kulturor dhe shoqëror ka pasur shumë vështirësi për shkak të propagandave greke dhe osmane të cilat kanë vazhduar përpjekjet e tyre për t’i mbajtur shqiptarët nën zgjedhën e pushtetit politik osman dhe të atij kulturor grek. Shqiptarët u qëndruan përndjekjet sistematike dhe u organizuan më mirë në një mënyrë formal. Më 1 janar 1893 është mbledhja e parë e shqiptarëve në Sofje me qëllim krijimin e një shoqate kulturore e cila t’i bashkonte të gjitha shqiptarët, krishterë dhe mysliman, për zhvillimin e Atdheut drejt arsimit modern dhe çlirimit kombëtar. Ata e kanë emëruar shoqatën “Dëshira” – dëshira për mëmëdheun e dashur, për familjet e paharruara, për lirinë dhe shkollim në gjuhën amtare. Në zgjedhjet e zhvilluara si kryetar është zgjedhur Ligor Prifi Borova, mjeshtër murator, për sekretar Dhimitër Molle, njeriu më i edikuar dhe disa këshilltarë, të cilët kanë pasur një reputacion të mirë. Nga “Dëshira” kanë mbajtur kontakte të ngushta me shoqatat shqiptare na Stamboll dhe Bukuresht dhe me rilindas të shquar si Naim dhe Sami Frashëri, Jani Vreto etj., me të cilët kanë bashkëpunuar në dobi të Atdheut. Disa prej shqiptarëve të rinj nga Sofja studiojnë në shkollën e mesme shqiptare në Bukuresht ndër të cilët spikatën Kristo Liuarasi dhe Adem Shkaba. Një prej veprimtarive të shumta të shoqatës është hapja e shtypshkronjës “Mbrojtësia” e cila u shndërrua në një qendër të rëndësishme për shtypjen shqiptare dhe për përhapjen e diturisë ndër shqiptarët. Libri i parë, shtypur atje, ka qenë “Ditërfensi”. Nisma ka vazhduar dhe këtë kalendar nën emrin “Kalendar Kombëtar” botohet disa vjet nga Midhat Frashëri me pseudonimin Lymo Skendo. Shahin Kolonja ka botuar gazetën “Drita” më 1901 në këtë shtypshkronje. Më vonë në Sofje u botuan edhe gazeta dhe revista të tjera si “Shqypeja e Shqypnisë” nga Josif Bageri, “Shqipëria e lirë” nga Kristo Liuarasi, revistat “Vetëtima” (Thoma Avrami) dhe “Shqipëria” (Nikola Ljako). Atje u shtypën edhe dhjetra libra shqiptare të disa autorëve shqiptarë si Spiro Dine, Sami Frashëri (“Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”, drama ”Besa” e cila është shfaqur mbi skenën e teatrit “Bullgaria”). Kanë botuar edhe veprat e Naim Frashërit si “Bagëti e bujqësi” dhe “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve”. Këtë shtypshkronje lëvizi në Tiranë pas Luftës së parë botërore dhe ka vazhduar punën e saj të moçme për zhvillimin kulturor të shqiptarëve. Në nëntor të vitit 1911 në Sofje ka ardhur dhe Fan Noli i cili ka mbajtur liturgji në gjuhën shqipe për herë të parë në Sofje sepse deri këtë vit liturgjitë kanë qenë vetëm në gjuhën greke.

Pushteti bullgar ka ndihmuar aktivitetet e ndryshme shqiptare sepse ka parë në shqiptarët aleate për luftë të përbashkët kundër pushtuesve osmanë. Disa të rinjtë nga trojet shqiptare morën bursa për të studiuar ne shkollën ushtarake në Sofje kurse princat bullgarë, Boris dhe Kiril, kanë mësuar gjuhën shqipe. Kryengritësit shqiptarë u furnizuan me armë prej Bullgarisë dhe luftëtarë të shquar si Mihail Grameno, Bajo Topulli dhe Zeman Mashkullora shpesh kanë vizituar Sofjen dhe kanë pasur bashkëpunim të ngushtë me koloninë shqiptare. Në këtë moment gazeta shqiptare “Liri i Shqipërisë” e cila botohej në Sofje doli me apelin ndaj shqiptarëve “të ngritin armën dhe ta mbrojnë kufijtë e Atdheut të tyre, duke kërkuar autonomi për Shqipërinë” (Дамянов, Симеон. България и балканските страни по време на войните 1912-1918. С., 1986, с. 92.).

Në vend të parë, interesimi i bullgarëve ndaj luftës nacionalçlirimtare të shqiptarëve buroi nga ekzistimi i ndjenjave të mira midis tyre të zhvilluara edhe më shumë prej provave të rënda nën sundimin e Perandorisë osmane. Pas vitit 1905 këto marrëdhënie thellohen për arsye të aktiviteteve të shtuara në veprimtarinë e kolonisë shqiptare në Sofje, e cila në shkallë të madhe tërhiqi edhe publikun bullgar (Божилова, Румяна. България и албанският въпрос в началото на ХХ век. В: Исторически преглед, 1982, 4, с. 24.). Shqiptarët shihen si aleat i mundshëm edhe nga pushteti bullgar në ngjarjet vendimtare të cilat priteshin së afërmi në pragun e luftërave në Ballkan. Për këtë arsye, qeveria bullgare ka ndihmuar kryengritjen nga viti 1911 dhe bashkë me shoqatën “Dëshira” edhe sapoformuari Komitet i fshehtë ekzekutiv “Dora e zezë” filloi të mblidhte mjete financiare, të blinte armë dhe të dërgonte çeta të armatosura në Shqipëri (Më shumë për veprimtarinë e organizatave shqiptare në Bullgari për ndihmën e tyre për lëvizjen çlirimtare shqiptare në këtë periudhë dhe kontaktet me pushtetin bullgar -Соколова, Бойка. Албанският възрожденски печат в България. С., 1979, с. 65 – 75.). Qeveria bullgare lejoi edhe zhvillimin e disa tubimeve si dhe propaganda e lirë në dobi të kauzës shqiptare. Qeveria bullgare ka bërë takime dhe me disa prej prijësve shqiptarë si Grigor Cilka, Mihal Grameno, Bajo dhe Çerçiz Topulli, me të cilët kanë folur për veprime të përbashkëta (Bozhillova, R. Vep.epërm., f. 27.). Në këtë kohë edhe Nikolla Ivanaj Bej ka vizituar Bullgarinë dhe ka prezantuar disa ligjërata për gjendjen e shqiptarëve në Perandorinë osmane para publikut bullgar. Më 1915 në Sofje ka ardhur çeta e Temistokli Gërmenit, 60 luftëtarë dhe kolonia shqiptare kujdeset për ta. Pas Luftës së parë botërore punëtorët më aktivë si Midhat Frashëri, Dhimitër Molle, Kristo Liuarasi etj. U kthyen në Atdheun e çliruar për të marrë pjesë në ndërtimin dhe zhvillimin e vendit të dashur. Në fund të viteve njëzeta kundërshtarët e Zogut kanë krijuar një shoqatë tjetër, “Gjergj Kastrioti”. Pas vitit 1945 shoqatët shqiptare si dhe të gjitha shoqata të tjera jokumuniste i ndaluan nga pushteti totalitar dhe ndërprenë veprimtarinë e tyre.

Josif  Bageri – figura kryesore për bashkëpunimin shqiptaro-bullgar

 Josif Bageri është njëri prej rilindasve shqiptarë, të cilët formojnë rrugën për zhvillimin shpirtëror, kulturor dhe politik të shqiptarëve. Ai është i palodhur në punën e tij për çlirimin e Atdheut dhe veprimtaria e tij atdhedashëse ka filluar në vitet e rinisë kur arriti në Sofje dhe bashkëpunoi mjaftë aktive me patriotët shqiptarë në kryeqytetin e Bullgarisë. Midis personaliteteve, të cilat kanë një ndikim të madh ndaj Bagerit, mund ta dallojmë Dhimitër Molle nga Korça, Adem Shkabi dhe disa të tjera. Josif Bageri, përpos që ishte poet dhe publicist, ai ishte edhe njëri nga figurat më të shquara të lëvizjeve të mëdha çlirimtare në Ballkan. Josif Bageri shprehi mospajtimin e tij me disa prej zgjedhjeve programore të “Dëshirës”, kryesisht për mungesën e tolerancës ndaj ndasive fetare dhe më 1898 ka themeluar një shoqatë tjetër me emrin “Bashkimi”.

Dëshmi për lidhjet e Bagerit me lëvizjen çlirimtare bullgare është fakti që djali i tij, Krist Bageri, merr pjesë në luftën në Maqedoni kundër pushtuesit osman. Kristi ra si dëshmor më 18.04.1906 në manastirin “Shën Ivan” afër fshatit Vetersko në një përleshje të përgjakshme me ushtrinë turke (Аврамовъ, Ст. Революционни борби въ Азоть (Велешко) и Порѣчието. (Македонски Наученъ Институтъ, София 1929): Материяли за историята на македонското освободително движение, книга X, с. 136.). Josif Bageri e humbi djalin për çlirimin e viseve atdhetare por vazdoi veprimtarinë e tij aktive patriotike dhe politike. Përmes gazetës së tij “Shqypeja e Shqypnisë”, Bageri informon publikun bullgar për situatën politike në trojet shqiptare dhe kryesisht për luftërat dhe kryengritjet kundër pushtuesit osman. Ai jep shumë informatë publikut bullgar për kryengritjen e vitit 1910 në viset verore të Shqipërisë. Në artikujt e tij, Bageri proklamon luftën si mjeti i vetëm për çlirimin e Atdheut nga robëria. Në shkurt të vitit 1910 Bageri merr pjesë në organizimin e një tubimi në Sofje kundër “qeverisë reaksione osmane” si në gazetën e tij është publikuar edhe rezolutën e pranuar e cila damkon terrorin dhe apelon ndaj Evropës dhe Amerikës t’i mbrojnë kërkesat e drejta të popullit shqiptar për liri. Më 29.05.1910, bashkë me atdhetarët nga “Dëshira”, ai dorëzon princit Izzedin, trashigimtari i fronit osman, një peticion me kërkesat dhe dëshirat politike të shqiptarëve për liri dhe zhvillim. Një çështje tjetër qendrore politike për Bagerin është zhvillimin e edukimit shqiptar dhe ai apelon për rihapejn e shkollave shqiptare dhe për përhapjen e “gjuhës së bukur shqiptar”. Si ideolog largpamës Bageri dëshiron bashkimin e popujve ballkanike për shpëtim të përbashkët dhe për rilindjen e Ballkanit dhe kundër ndërhyrjes së forcave të huaja. Ai i mbron idetë patriotike me zjarr dhe kur Shqipëria shpalli pavarësinë nga shteti osman ai përfshihet në punën e “Qeverisë së Durrësit”, ku Esat Pashë Toptani më 12 Tetor 1913 formoi “Pleqësinë e Shqipërisë së Mesme” për të administruar vendin. Josif Bageri merrte gjithashtu pjesë në këtë Pleqësi dhe ishte midis faktorëve të rëndësishme të politikës nacional-çlirimtare në periudhën vendimtare për fatin e Shqipërisë (G. Shpuza, Kuvendime për Historinë Kombëtare, Tiranë, 2000, fq. 156).

Veprimtaria politike e Bagerit duhet gjithmonë të vihet në kontekstin historik të kohës. Në këtë periudhë, Josif Bageri si lider kombëtar shqiptar, politikan dhe drejtues, arriti të kuptonte se një shtet shqiptar i pa mbrojtur ka nevoje për aleat në fushën e politikës së jashtme në Ballkan. Kjo ide u mbrojt fuqishëm nga fakti se Serbija, Geqia dhe Mali i Zi, në hyrje të Luftës Ballkanike të viteve 1912-1913 marrin padrejtësisht tokat shqiptare dhe arrijnë të kryejnë spastrim të ashper etnik. Nga veprimtarja e ushtrisë Serbe përveç shqiptarëve vuajti gjithashtu edhe popullsia bullgare e Maqedonisë e cila është vënë nën reprezalje të fortë. Si rezultat nga veprimet serbe filluan bisedimet mes përfaqësuesve të popullsisë bullgare dhe asaj shqiptare në Maqedoni për organizimin e rezistencës së përbashkët. Në qershor të 1913 shpërtheu kryengritja e Tikveshkos. Kjo është dhe kryengritja e parë kundër pushtetit Serb. Si nje reagim natyror dhe si vetëmbrojtje shpërtheu edhe e ashtuquajtura Kryengritja e Ohrit. Kjo Kryengritje kapi zonat e Dibrës, Strugës dhe Ohrit dhe në të vepronin bashkarisht Bullgar e Shqiptarë. Edhe këtë kryengritje u shtyp me egërsi të madhe por bashkëpunimi shqiptaro-bullgar për çlirim vazhdoi në vitet e ardhshme. Në këtë kohë, Bullgaria dhe Shqipëria vendosën dhe kontakte diplomatike për arritjen e qëllimeve të përbashkëta politike në Ballkan. Në burimet bullgare nuk mund të gjejmë fakte për veprimtarinë politike dhe diplomatike të Bagerit për forcimin e marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Bullgarisë në këtë periudhë, por mund të ngremë si hipotezë që ai ka punuar mjaft aktive në këtë fushë. Hipoteza konfirmohet nga udhëtimi i fundit i Bagerit në shërbim të Atdheut. Ne dimë që në qershor të vitit 1915, ai merr rrugën për të kthyer në Sofje. Para nisjes Bageri ka pasur një takim të fundit me Fan Nolin, Faik Konicën e personalitete të tjera, ku u bisedua për qëndrimin që duheshin mbajtur ndaj vendimit të Fuqive të Mëdha, që vendosën të dërgonin princin Von Vid, për të menaxhuar Shtetin e pavarur dhe të njohur shqiptar. Në atë takim ata vendosën të mos protestonin, fillimisht të mbanin qëndrim vëzhgues. Rrugës për në Sofje ndalon në Prishtinë, për ta takuar Hasan Prishtinën dhe personalitete të tjera, me mision që t’i njoftonte për vendimet e takimit me personalitete në Shqipëri (http://www.zhurnal.mk/Josi-Bageri-doracak-shqip.pdf.). Nuk duhet të harrojmë që Hasan Bej Prishtina ka lidhje të ngushta me lëvizjen çlirimtare bullgare dhe mund të supozojmë që në fakt Bageri ka kryer një mision diplomatik për të kuptuar pozitën e Bullgarisë dhe orientimin e Sofjes në Luftën e Parë Botërore dhe pastaj t’i lajmëron liderët shqiptarë çfarë ngjarjesh do të vërshojnë Ballkanin pas disa muajsh sepse Bullgaria në maj 1915 ka vendosur të bashkëngjitet me forcat gjermane dhe austro-hungareze. Për fat të keq, Josif Bageri vdes në Prishtinë dhe misioni i tij eventual nuk kryhet. Pa dyshim, Josif Bageri ka rol të madh edhe për bashkëpunimin politik midis shqiptarëve dhe bullgarëve në këtë periudh shumë të rëndësishëm në historinë e të dy popujve.

Thoma Kacorri – rilindësi shqiptar pas Rilindjes

Krijimi i shtetit të pavarur shqiptar në vitin 1912 pakëson ndjeshëm motivimin e qendrave shqiptare jashtë Atdheut dhe ato shuhen gradualisht, fenomen për të cilën Sofja mund të shërbejë përsëri si shembull (Hristova-Bejleri, Rusana. Thoma Kacorri dhe problemi i adaptimit të shkrimtarit jashtë Atdheut: http://www.albanian.dir.bg/scroll_off.htm.). Por roli i shkencëtarit Thoma Kacorri për zhvillimin e gjithanshëm të kulturës shqiptare në Bullgari zëvendësoi plotësisht veprimtarinë e kolonisë shqiptare në Sofje në gjysmën e dytë të shekullit XX. Këtu mund të citojmë prof. dr. Rusana Bejleri e cila thotë se “Për prezantimet e kulturës shqipe jashtë shtetit është e nevojshme të përmendet rregullisht se diaspora historike dhe diaspora ekonomike nuk janë një. Dallimi midis të dyja kategorive mund të ilustrohet me përqasje të arbëreshëve në Itali, arvanitasve në Greqi, shqiptarëve të Ukrainës dhe Mandricës në Bullgari me valët e ndryshme të emigrantëve ekonomikë në shtetet përkatëse. Dallimi sa i përket gjuhës, bilinguizmit dhe rolit të tyre ne letërsi, mund të cilësohet si i ndjeshëm brenda përbrenda kulturës shqiptare”.

Thoma Kacorri ka një biografi të plotë me suksese dhe me shërbim të shkëlqyeshëm ndaj kauzës shqiptare në Bullgari. Ai është lindur më 1922 në fshatin Shtik të rrethit të Kolonjës. Shkurt pas lindjes së Thomait babai i tij emigron në SHBA dhe nëna detyrohet të emigrojë vetë te prindërit e saj që janë në Bullgari. Gjyshi i tij nga nëna Petro Qirizazi erdhi në Bullgari diku në vitin 1890. Fillimisht erdhi vetë, por më vonë, në vitet 1912-1914 ai u vendos atje me tërë familjen. Fillimisht punonte si çirak, me vonë u bë mjeshtër i dëgjuar në shtrimin e trotuareve me pllaka katrore. Në një moment bëhet ndërtues i pavarur dhe udhëheq një grup muratorësh, kryesisht shqiptar, me të cilin bënin edhe ndërtimin e shtëpive, shkollave dhe godinave të tjera. Ishin mjeshtër, që kërkoheshin kudo, por shpirtërisht qenë dashamirë të dijës. Tërë ditën punonin, ndërsa natën tuboheshin nëpër dhomat e tyre dhe mësonin shkrim-lexim nën dritën e kandilit. Thoma Kacorri erdhi në Bullgari diku në moshën 17-vjeçare. Para kësaj ai kishte filluar studimet në liceun italian të Korçës. Për arsye politike të kohës ai nuk mund të vazhdonte në shkollë italiane në Sofje, por u regjistrua në kolegj francez dhe pas mbylljes së tij përfundoi studimet e mesme në shkollë bullgare dhe vazhdoi studimet e larta në fushën e së drejtës administrative. Edhe pse larg familjes, i ati jepte këshilla për shkollimin e djalit, por e dekurajoi të studionte regjisurë në SHBA. Thoma Kacorri ka një bibliotekë të pasur personale, në të cilën ka hetuar dhe grumbulluar me pasion, durim dhe pa u kursyer nga ana financiare botime të rralla të kolonisë shqiptare në Bullgari nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX. Ka studiuar jetën e shoqatës shqiptare të Sofjes “Dëshira” dhe të disa prej aktivistëve të saj. Ka dëshmuar lidhjet e shkrimtarëve shqiptarë si p.sh. Naim Frashër me shoqatën në Bullgari. Thoma Kacorri ka merita të mëdha për zhvillimin e albanologjisë në Bullgari dhe sidomos në Universitetin e Sofjes. Në vitet 50-ta ai ka filluar të lexonte një kurs për gjuhën shqipe në Universitetin e Sofjes në të cilën kanë marrë njohuri të përgjithshme mbi këtë gjuhë shumë linguistë bullgarë. Thoma Kacorri ka bërë edhe një fjalor shqip-bullgarisht si dhe disa libra mësimorë për studentët bullgarë. Ai ka shkruar shumë vjersha dhe disa romane në të cilat ka shprehur dashurinë dhe mallin e tij ndaj Atdheut. Me vdekjen e shqiptarit të madh në vitin 2006 Bullgaria dhe shqiptarët kanë humbur një intelektual të shkëlqyeshëm.

Përfundim

 Në Bullgari tani nuk ka shumë shqiptarë në dallim të kohëve të shkuara por veprimtaria e rilindësve shqiptarë ka lënë gjurma të rëndësishme në kulturën bullgare. Nga viti 1994 në Universitetin e Sofjes punon Dega e Ballkanologjisë në të cilën qindra studentë kanë mësuar dhe vazhdojnë të mësojnë gjuhën, letërsinë, historinë dhe kulturën shqiptare. Të rinjtë nga Mandrica nuk kanë harruar origjinën e tyre dhe përtërijnë kulturën shqiptare të fshatit. Jo pak shqiptarë të rinj studiojnë në Universitetet bullgare dhe formojnë koloni të vogla në qytetet kryesore bullgare. Në këtë mënyrë, lidhjet shqiptaro-bullgare ruhen dhe zhvillohen edhe në shekullin e ri.

*Nga: “Poeta nascitur, historicus fit -Ad honorem Zef Mirdita”. Albert Ramaj (ed.). St. Gallen 2013, fq. 1015-1027)

Poeta nascitur, historicus fit -

Ad honorem Zef Mirdita

Albert Ramaj (Ed.)