Pse ushtrohet represion kundër dialekteve të shqipes?

Artan Fuga

Demokratizimi i gjuhës kalon nëpërmjet njohjes zyrtare të dialekteve. Si mund ta frustrosh përjetë një fëmijë në moshë shkollore, i cili deri në klasën e parë është rritur dhe edukuar me edukatën e familjes bazuar në dialekt dhe me të ardhur në shkollë i thonë: Ndal! Nga na erdhi ky revolucion kulturor i tipit kuqgardist?

Si është e mundur që përreth shkollës dhe orareve të saj fëmija të flasë në dialekt, kurse brenda shkollës të ndihet një i burgosur gjuhësor?

 Si mundet që nxënësi gojarisht të shprehet në dialekt dhe me shkrim në hartim t’i thuhet shkruaj në shqipen zyrtare? A nuk krijojnë këto rrethana vend për deprimimin dhe frustrimin, për karaktere psikologjike skizofrenike?  

 Ku do ta gjejë rinia e boshatisur nga format dialektologjike të shqipes mbështetjen te kultura e krahinës kur këngët, folklori shprehen në dialekte? Dhe pastaj dëshirojmë që rinia të mos emigrojë dhe braktisë atdheun në mërgimet aventurore!!!

Diskutohet shumë për dialektet në përgjithësi edhe për ato të gjuhës shqipe në përgjithësi. Megjithëse duhen dalluar një sërë nuancash konceptuale prej njëra-tjetrës. Njëra palë mbron gjuhën zyrtare aktuale, e quan edhe gjuha letrare, dhe konsideron se pa një gjuhë të njësuar nuk mund të ketë komb të përbashkët shqiptar, shtet jo se jo, dhe mbrojtjen e gjuhës zyrtare e konsideron si mbrojtje e gjuhës shqipe. Ka edhe një grupim tjetër që ndonëse nuk është në një mendje me të parët për drejtësinë e standardit të sotëm letrar, pra mendon se gegnishtes i është bërë padrejtësi, përsëri mendon se me një zgjidhje më të mirë, përsëri duhet një standard gjuhësor i përbashkët. Unë nuk marr përsipër këtu as të gjykoj këto dy opinione dhe as të marr pozitën e gjuhëtarit që nuk jam. Por, kam dëshirë të hedh disa mendime që lidhen me gjuhën si kod komunikimi, pra nga pikëpamja e shkencave të komunikimit, si edhe të diskutoj çështjen nëse vërtet ekzistenca e njohur zyrtare ose gjysmëzyrtare e dialekteve e shprish apo jo kombin, e shprish apo jo shtetin, sikurse dëgjoj të thuhet.

Dialektet shpallen gati-gati antishtet. Me gegnishten apo pa gegnishten, me toskërishten apo pa toskërishten, mendimi sundues duket se është që duhet një gjuhë zyrtare e shtetit, përndryshe shteti nuk mund të ekzistojë, as kombi. Dialekti i jugut apo i veriut, i Beratit, Korçës, Përmetit, Lushnjës, Fierit, labërishtes, Shijakut, Durrësit, Tiranës, Krujës, Lezhës, Shkodrës, Tropojës, etj. shpallen se po të zyrtarizohen, disi e shkallmojnë shtetin. Më tepër, hidhet ideja se dialekti kosovar ose duhet zhbërë që të kemi një komb, ose po qe se është, atëherë kemi dy kombe.

Dialektet nuk janë gjuhët regjionale, as gjuhë nacionale brenda një shteti. Në kuadrin evropian sot po bëhen përpjekje emancipuese, sikurse është edhe Karta Evropiane e Gjuhëve Regjionale, për t’i njohur me status zyrtar këto gjuhë krahinash, pra që përdoren nga shumica e popullsisë në një territor të caktuar. Kështu ndodh në Spanjë, Itali, Belgjikë, Zvicër, Austri etj. Nuk duket se u ka ndodhur ndonjë gjëmë në planin kombëtar apo shtetëror. E megjithatë, theksoj se ende dialektet tona të bukura të shqipes nuk janë asfare gjuhë regjionale, sepse ato i takojnë një gjuhe, pra gjuhës shqipe.

As gjuhët dhe as dialektet e ndryshme nuk u kanë sjellë ndonjë dëm shteteve kombëtare dhe formësimit të tyre. Përkundrazi, qysh në kombformim dhe në shtetformim, individët kanë hyrë duke i pasur dialektet. Kombi dhe shteti është produkt i komunikimit brenda një ndërgjegjeje kombëtare shprehur me gjuhë dialektesh. Nuk është e kundërta, pra nuk është se shteti dhe kombi u formuan pasi u njësua gjuha në gjuhë standarde nga agjenci apo lëvizje kombëtare unitariste.

Pse dialektet e shprishin unitetin shtetëror, kur dihet se historikisht kombet dhe shtetet kombëtare u formësuan në kushtet e një komunikimi mbarëkombëtar mbështetur në kode gjuhësore komunikimi me dialekte?

Që nga Max Weber e këndej, shumë autorë kanë argumentuar se gjuha e përbashkët është një element ndërtues i kombit, pra edhe i shtetit kombëtar, por nuk është një faktor universalisht i domosdoshëm. Zviceranët flasin gjuhë të ndryshme, por askush nuk vendos në dyshim se ata janë një komb dhe kanë një identitet të fortë kombëtar. Kanadezët kanë dy gjuhë zyrtare, por nuk vendos njeri në dyshim identitetin e tyre kombëtar të përbashkët. Po aq sa edhe kombe të ndryshme kanë pasur dhe kanë gjuhë të njëjta, por nuk i ka bërë kjo rrethanë të shndërrohen në një komb. Australianët dhe anglezët, portugezët dhe brazilianët, gjermanët dhe austriakët, francezët dhe kuebekasit etj., ndonëse shtrihen në të mjetin shtrat gjuhësor me njëri-tjetrin, kjo nuk i pengon të jenë me identitete kombëtare të ndryshme dhe shumë të dallueshme.

Gjuha është kodi i komunikimit dhe jo gjithsesi edhe mesazhi shpirtëror që kodi përcjell. Kombi dhe identiteti i tij shpirtëror nuk është material, por shpirtëror, pra nuk është i përcaktuar nga kodi material apo nga teknologjitë komunikuese, por nga mesazhet që shpreh gjuha dhe dialektet e saj. Përndryshe, sot në kushtet e gjuhës digjitale dhe kompjuterave, teknologji dhe kode komunikimi universale ne do të kishim nisur t’i mbikalonim dallimet kombëtare, pra do të ishim edhe japonezë, afrikanë, indianë etj. Por, nuk është aq kollaj.

Kurse me dialektet çështja qëndron shumë më e qartë edhe më e thjeshtë. Dialektet janë pasuria e një gjuhe. Ajo është gjuha letrare e vërtetë. Tjetër gjuha zyrtare dhe tjetër gjuha letrare. Pasuria e shqipes sikurse edhe e gjuhëve të tjera kombëtare qëndron pikërisht te thesari frazeologjik, fuqia shprehëse, ritmi, melodia, intonacioni, format sintaktike, tingëllimi i larmishëm i dialekteve, dhe jo te injorimi i tyre.

E vërteta e padiskutueshme është sot se shteti dhe politikat gjuhësore të tij, me gjithë represionin e fortë ligjor, administrativ, kulturor etj., jo vetëm nuk kanë mundur t’i zhbëjnë dialektet e shqipes, por është detyruar ta pranojë disfatën e tij, duke u rrethuar në gjuhën e folur me dialekte të pafund. Të gjithë flasin në dialekte. Komunikimi verbal bazohet në dialekte. Sot autorët më në zë të shkencave të komunikimit pranojnë pa hezitime se mediat e reja, komunikimi dixhital, përgjithësisht komunikimi i çastit elektronik ka ringjallur gjuhët regjionale, dialektet. Kjo, në dallim nga shtypi i shkruar në shekullin 19 dhe 20 që nën presionin e censurave të burokracive politike nacionaliste e kishte të lehtë ta unifikonte gjuhën duke përjashtuar dialektet.

Sot nuk mund të marrësh në intervistë një banor të një krahine në televizion dhe ta bësh të mos e përdorë dialektin e tij. Spikeri me kollare flet një gjuhë pa shije dhe pa nuanca, larg gjuhës së popullit, kurse i intervistuari flet me një kolorit që është i rrënjosur në traditat e tij shekullore, në përvojën e kombit si i tillë. Rrjetet sociale, duke e çinstitucionalizuar të folurin, pra duke e bërë atë që quhet revolucioni i tretë i të folurit, kanë risjellë dialektet në përdorim, mbështetur në teknologjinë më të përparuar komunikative. Teknologjia dixhitale u hap rrugë dialekteve dhe jo gjuhës së njësuar.

Globalizimi si një dukuri mbikombëtare ka gjetur aleatët e vet jo te strukturat zyrtare të shtetit kombëtar, por te dukuritë nënzyrtare ose mbizyrtare. Kështu në ekonomi ku paraja shtetërore është tejkaluar. Kështu në kulturë ku prodhimi kulturor dhe arsimor vendas është rivalizuar nga produksioni kulturor mbizyrtar. Edhe në politikë, konventat ndërkombëtare marrin përparësi ndaj legjislacionit zyrtar shtetëror kombëtar. Ky globalizim mbështetur në teknologjinë e sotme u hap rrugë dialekteve sikurse edhe gjuhëve regjionale si një mjet demokratizimi i kulturës dhe i vetë të drejtave politike të qytetarëve.

Dy shekuj më parë çështja mendohej ndryshe. Nuk duhet harruar se futja e kulturës së një gjuhe të njësuar zyrtare si baza e shtetit kombëtar u bë në një kohë kur shteti kombëtar kishte forma autoritare, perandorake, mbretërore ose edhe diktatoriale. Në format e hershme shteti kombëtar mishërohet në aksionin e një elite mbiregjionale që kërkon të pohojë unitarizmin kundër krahinorizmit. Edhe në gjuhën e vet, elita shtetformuese riprodhon identitetin e vet duke imponuar një të folur që ishte ai i elitave qendrore kundër atyre regjionale që ende vërtiteshin në orbita shpërndarëse. Po në atë kohe nuk bëhej fort shkencërisht dallimi midis kodit të komunikimit dhe mesazhit që ai përcillte. Dhe, në fakt, shenja simbolike merrte rëndësi më të madhe sesa vetë mesazhi i përcjellë. Po kështu, shenjat e shtypshkronjave jepnin më shumë rendiment për të shkruar një gjuhë standarde, pra të unifikuar. Duhej censuruar çdo element që e tërhiqte shoqërinë në fazat parakombëtare. Por, sot kur ndërgjegjja kombëtare është e formuar, shprehja e pasurisë dialektologjike është një burim pasuror për shqipen, që në formën e vet të unifikuar tingëllon neutrale dhe me pak nuanca para universit të vet dialektor. Kur Naim Frashëri fliste për shqipen si një gjuhë e lirë dhe e dëlirë, kishte parasysh shqipen zyrtare të sotme apo shqipen e zhvilluar në të gjitha dialektet e veta?

Politika na ka imponuar një njësim dhe standardizim të tejskajshëm. Nuk është thjesht puna nëse baza e këtij njësimi është toskërishtja apo gegnishtja, sipas meje, por sepse njësimi na paraqitet si formë më e pasur shprehëse sesa diversifikimi kulturor dhe gjuhësor. Kush është ai i gjithëditur që do të dinte të mbronte pikëpamjen se kalimi nga larushmëria diverse drejt unitarizmit tharës standard është një formë progresi? Me çfarë argumentesh do të mbronte këtë dhe jo të kundërtën. Dy ose tre shekuj më parë, shteti, kuptohej natyrshëm si një kështjellë e mbyllur që centralizon gjithçka, por koha e këtij mentaliteti ka kaluar. Sot në vendimmarrje masat e popullsisë regjionale janë më të shumta sesa elitat qendrore. Periferia është më e shumtë sesa qendra.

Demokratizimi i gjuhës kalon nëpërmjet njohjes zyrtare të dialekteve. Si mund ta frustrosh përjetë një fëmijë në moshë shkollore, i cili deri në klasën e parë është rritur dhe edukuar me edukatën e familjes bazuar në dialekt dhe me të ardhur në shkollë i thonë: Ndal!

Si është e mundur që përreth shkollës dhe orareve të saj nxënësi të flasë në dialekt, kurse brenda shkollës të ndihet një i burgosur gjuhësor?

Si mundet që gojarisht nxënësi të shprehet në dialekt dhe me shkrim në hartim t’i thuhet shkruaj në shqipen zyrtare? A nuk krijojnë këto rrethana vend për deprimimin dhe frustrimin, për karaktere psikologjike skizofrenike?

Ku do ta gjejë mbështetjen te kultura e krahinës rinia e boshatisur nga pasuria dialektologjike e shqipes kur këngët, folklori shprehen në dialekte? Dhe pastaj dëshirojmë që rinia të mos emigrojë dhe braktise atdheun në mërgime aventurore!!!

Që këtu fillon, braktisja e atdheut nis me braktisjen e kulturës regjionale, pra edhe të dialektit si shprehje e saj. Vështirë se kam gjet ndonjë shqiptar që të mos flasë në dialektin e gjyshërve. Shteti ka dështuar në mohimin e tyre.

Historia ka treguar se nuk ka qenë larushia gjuhësore që ka «zbërthyer» unitetin e shteteve. E kundërta ka qenë e provuar. Atje ku një gjuhë zyrtare ka dashur t’u imponohet larushmërive gjuhësore, unitarizmi, ka qenë shkak për shpërthime të strukturave gjuhësore. A nuk ka ndodhur kështu me unitarizmin e gjuhës ruse, serbokroate, etj. në disa rrethana dhe kontekste të caktuara? Nuk është kodi gjuhësor që e ngjiz shpirtin e një kombi, por mesazhet që në të vërtetë mund të shprehen me kode materiale të ndryshme, mjafton ato t’i ketë për zemër populli që i përdor.

Sa më sipër nuk them se një gjuhë standarde, e thjeshtë, e thjeshtëzuar, nuk duhet për të hartuar ligje e dokumente juridike. E përmirësuar, sigurisht. Por, ajo nuk do të ishte veçse shqipja zyrtare dhe jo ajo letrare. Nuk do të ishte shqipja më e lartë, por më e ulëta, në njëfarë lloj kuptimi. Por, edhe duke e pasur atë, parlamentarët tanë grinden përditë. Kodi nuk jep vetvetiu garanci për unitet dhe komunikim të mjaftueshëm.

Kurse dialektet duhen filluar të njihen gjysmë zyrtarisht dhe pastaj gradualisht zyrtarisht. Fillimisht si lëndë më vete kulture krahinore, pastaj edhe tekste mbi vlerat e krahinës mund të shkruhen në dialekt, hartime mund të propozohen të bëhen në dialekt, pse jo, edhe tekste administrative në nivel komune ose bashkie etj.

Nuk shtrohet çështja nëse duhet gjuhë zyrtare apo shqipe me dialekte. Të dyja duhen. Të dyja mund të mësohen. Mund të mësohen. Përtej opozitarizmit si shtrohet çështja sot. Por, mbi të gjitha duhet mësuar gjuha e dëlirë, si thoshte Naimi, pra ajo me dialekte dhe në dialekt. Gjuha zyrtare dallohet nga gjuha letrare. Gjuha letrare është ajo që shpreh më shumë shpirtin e popullit. Se një dialekt, sikurse thoshte me mënyrën e vet, John Searle, nuk është thjesht një kod i nuancuar që shpreh të njëjtën përmbajtje kuptimore. Nuk ka fjalë që e përsëdyt kuptimin e vet. Poshtë dialekteve fshihen kuptime që gjuha zyrtare i ka tharë. Nuk është i njëjti kuptim i fjalës kur dikush thërret: O djalë! Or çun!

Shënim

  Ndjesë që në këtë shkrim nuk kam përdorur dialektin gjuhësor të trashëguar!