Kolec Topalli: Dialektet dhe standardi në kushtet e globalizmit

Kolec Topalli

Dihet se krijimi i standardit të një gjuhe, si mjet komunikimi mbarëkombëtar, nuk përjashton ekzistencën e dialekteve. Ato vijojnë jetën e tyre duke pësuar ndryshime në përshtatje me vetë zhvillimin e krahinës ku fliten dhe në marrëdhënie me standardin. Rastet e gjuhëve të mëdha të Europës, si anglishtes, frëngjishtes, italishtes etj., që kanë krijuar standardin e tyre prej disa shekujsh duke ruajtur edhe dialektet, janë një shembull i qartë për këtë. E njëjta gjë mund të thuhet për gjuhën shqipe, e cila, ndryshe nga gjuhët e mësipërme, ka një standard të ri, të krijuar prej jo më shumë se një gjysmë shekulli, por dialektet e saj gjëllijnë duke hyrë në marrëdhënie të ndërsjella me të: nga njëra anë, standardi ushtron ndikimin e vet mbi dialektet duke futur elemente të modernizimit të gjuhës, fjalë të reja që lidhen me mënyrën e re të jetesës dhe ndryshimet e mëdha ekonomike e shoqërore; nga ana tjetër, dialektet derdhin vazhdimisht pasurinë e tyre leksikore e frazeologjike në gjuhën standarde. Për këtë arsye çdo nënvleftësim i fuqisë krijuese të dialekteve sjell dobësim e varfërim jo vetëm të dialektit por edhe të vetë standardit.
Gjuha popullore, që jeton përmes dialekteve, është ajo që i jep jetë e gjallëri standardit, që e freskon dhe e njom, e përtërin, e këndell dhe e ardhang duke e mbrojtur nga shterpësia e thatësira dhe nga krijimet me gjedhe të huaja. Sidomos standardi i shqipes, që është i ri, ka nevojë për pasurinë e dialekteve, për krijimet popullore, që mund të gjenden në të folmet e popullit. Nëse e përbashkëta e krijuar, gjuha standarde, shkëputet nga baza e vet prej së cilës ka dalë, ajo rrezikon të shterpëzohet e të dobësohet, duke u ushqyer jo më me gjakun e vet, por me gjak të huaj.
Jetojmë në epokën e globalizmit, kur marrëdhëniet e dendura ndërmjet shteteve, krahinave e gjuhëve janë shtuar së tepërmi; kur këmbimet kulturore, letrare e artistike janë shumëfishuar, kur zhvillimi i vrullshëm i shkencës e teknikës ecën me ritme të paparashikuara. Në kushte të tilla, të gjitha gjuhët ndodhen para një dukurie të re, që është globalizmi gjuhësor. Gjuhët e mëdha e të zhvilluara, që kanë përparësinë e zhvillimit ekonomik, shkencor, teknik e artistik, gëzojnë edhe përparësinë gjuhësore duke u bërë rrezatuese të fjalëve, shprehjeve dhe formave të reja në të gjitha gjuhët me të cilat janë në kontakt popujt e vendeve të ndryshme të globit. Një dukuri e tillë është e pashmangshme edhe për shqipen, madje, në një shkallë edhe më të lartë se gjuhët e tjera, që kanë pasur stabilitet më të hershëm kombëtar e gjuhësor, krahas stabilitetit politik, ekonomik e shoqëror.
Për gjuhën shqipe, globalizmi është një dukuri e pashmangshme. Shumë fjalë, shprehje dhe ndërtime gramatikore të gjuhëve të huaja depërtojnë çdo ditë, orë e minutë në gjuhën shqipe. Ky depërtim është i fuqishëm nga dy burime: nga gjuhët romane, për arsye të traditës së krijuar prej disa shekujsh, sipas së cilës elementet e reja të gjuhës kanë depërtuar kryesisht nga këto gjuhë, sidomos prej italishtes e frëngjishtes; e para me kontakte të drejtpërdrejta prej marrëdhënieve historike; e dyta si gjuhë kulture kudo në Evropë në shekujt e fundit. Burimi i dytë është anglishtja, fuqia e së cilës si gjuha me prestigjin më të madh botëror, është bërë e ndieshme në të gjitha gjuhët europiane, sidomos në shekullin e fundit, duke përfshirë edhe shqipen.
Në rrethana të tilla, duke qenë globalizmi një dukuri e pashmangshme, në shumë raste mund të mënjanohet duke përdorur në vend të fjalëve, shprehjeve a strukturave të huaja sintaksore, elemente dhe materiale prej brumit të vetë shqipes, që janë farkuar me mjeshtri prej popullit dhe mund të gjenden në dialekte e në të folmet të veçanta, që vijojnë të gjallojnë e të bëjnë jetën e tyre. Po jap ndonjë shembull. Për fjalën e huaj model, populli i krahinës së Elbasanit ka krijuar gjedhe, që shkon me foljen zgjedh, domethënë "ajo që zgjidhet". Për foljen krijoj arbëneshët e Dalmacisë kanë lentoj nga fjala e shqipes landë. Janë dy shembuj që dëshmojnë se sa ndihmesë mund të sjellin dialektet për të mënjanuar fjalët e huaja, që po vërshojnë me fuqi e shpejtësi të madhe në gjuhën shqipe.
Shkrimtarët e mëdhenj dallohen për një punë të vullnetshme dhe frytdhënëse për gjurmimin e thesarit popullor, çka i jep jetë e gjallëri veprave të tyre. Po sjell vetëm ndonjë shembull nga fjalori i Fishtës, ku spikat puna e tij e madhe për të gjetur, për të hulumtuar e për të vënë në qarkullim fjalë të rralla të shqipes, siç janë ato që i kemi nxjerrë nga vepra "Lahuta e Malcis", p.sh., adra për "dokrra", ag për "drita e mëngjesit", angërr për "të brendshmet", avër për "rrasë akulli", baetë për "një lloj arme, hobe", bercak për "peshk i vogël", boenë për "përmbytje", brâsh për "pjepër i vogël", bubazhel për "gogol", camerdhok për "fëmijë i vogël", cecas për "grimcoj", cokël për "copa të vogla druri", çakla për "sende shtëpie" e shumë të tjera, që janë një pasuri e madhe dialektore, por edhe e mbarë shqipes po të vihen në qarkullim të përgjithshëm gjuhësor.
Standardi i shqipes, që kryen funksionet e tij kudo ku ka shqiptarë, ka nevojë për përmirësim, për latim e pasurim, për përsosje e zgjerim të mëtejshëm të funksioneve të tij. Të gjitha këto mund të realizohen më së miri duke u mbështetur në pasurinë e madhe që kanë krijuar prej shekujsh dialektet, në gjedhet e farkuara me mjetet e shqipes. Shqipja standarde krijon marrëdhënie bashkëveprimi të vazhdueshëm me dialektet e të folmet e veçanta të shqipes. Nëpërmjet lidhjeve të ngushta e të përhershme që mban me dialektet, ajo pasurohet e përsoset. Kontaktet e standardit me dialektet janë shumë-fishuar dhe përshpejtuar sidomos në dhjetëvjeçarët e fundit, kur shqiptarët, që për gati një shekull qenë të copëtuar në disa shtete, hoqën kufijtë ndarës dhe filluan lëvizjen e lirë, duke rritur ndjeshëm komunikimin e drejtpërdrejtë gjuhësor me njëri-tjetrin.
Në fushën e leksikut, janë të gjitha mundësitë që shumë fjalë të huaja të zëvendësohen me fjalët shqipe; si p.sh.: për absorboj mund të përdoret përthith; për adaptoj, përshtas, për afirmoj, pohoj, për aks, bosht, për akumuloj, grumbulloj, për akut, i mprehtë, për alivan, të fikët, për aluvion, lyshtër e lymishtë, për angazhohem, zotohem etj.
Në fushën e frazeologjisë, ku dialektet kanë ruajtur shprehje të bukura popullore, janë mundësitë e përdorimit të tyre për të zëvendësuar shprehjet e huaja frazeologjike, që shfaqen si kalke gjuhësore; si p.sh.: njeri gjysmë i vdekur, sipas gjerm. halbtot, mund të zëvendësohet me gati i vdekur a si i vdekur; shprehja kam një besim të verbër sipas fr. avoir une confiance aveugle mund të zëvendësohet me vë dorën në zjarr; shprehja ishte i mirënjohur sipas it. era ben conosciuto mund të zëvendësohet me e njihnin të gjithë etj.
Veçanërisht të dëmshme e të rrezikshme janë gjedhet e huaja në sintaksë, në ndërtimin e fjalive. Si një gjuhë e lashtë që ka mundur t'u shpëtojë shumë ndikimeve të huaja, shqipja ka krijuar gjedhet e saj të ndërtimit të fjalive, të cilat më mirë se askund tjetër ruhen nëpër dialekte. Por në ditët tona, kur kontaktet me gjuhë të huaja janë shtuar së tepërmi, është rritur edhe rreziku i depërtimit të strukturave të huaja në fushën e sintaksës, një rrezik që mund të mënjanohet lehtësisht duke studiuar e duke vënë në qarkullim strukturat e gjedhet popullore, që gjenden në çdo dialekt të shqipes. Sintaksa dhe morfologjia, me një fjalë gramatika, është kështjella e fundit që mund të tjetërsojë një gjuhë. Shformimi i tyre prish palcën kurrizore të gjuhës, skeletin e saj; prandaj ruajtja e tyre është detyrë parësore e çdo gjuhëtari, shkrimtari a intelektuali që përdor gjuhën amtare. Disa shembuj ku mund të mënjanohet ndikimi i huaj, janë: përdorimi i përemrit gjithë para përcjellores, në raste si: gjithë duke ecur, sipas fr. tout en marchant; përdorimi i lidhores pas foljeve që shprehin të parë, të dëgjuar, të ndier etj., në raste si: jam i kënaqur ta kem njohur atë njeri, sipas fr. Je suis content d'avoir connu cet homme; përdorime të gabuara të parafjalëve, në raste si: i pasur në minerale, sipas gjerm. reich an Erzen; nën mbikëqyrjen e tij sipas it. sotto la sorveglianza, pra, edhe nën edhe mbi etj.
Drejtimet e një pune të mirëfilltë shkencore për mbrojtjen e pasurisë dialektore mund të jenë sa vijojnë: mbledhja, evidentimi dhe hulumtimi i fjalëve, shprehjeve dhe strukturave ndërtimore të dialekteve, me qëllim që të bëhen pasuri e standardit duke ndihmuar mënjanimin e elementeve të huaja; studimi i pasurisë gjuhësore të autorëve të ndaluar ose të mënjanuar në periudhën e diktaturës komuniste për të marrë prej tyre atë pasuri që ata e shfrytëzuan nga thesari popullor për të krijuar veprat e tyre; hartimi i fjalorëve dialektorë, sidomos për të folme ende të pastudiuara; hartimi i një fjalori të tipit thesaurus, ku të përfshihet e gjithë pasuria leksikore e dialekteve të shqipes etj. Për të gjitha këto, nuk mjafton puna e kujdesshme dhe e vazhdueshme e institucioneve shkencore të specializuara, por nevojitet edhe qëndrimi i ndërgjegjshëm i të gjithë shoqërisë shqiptare, veçanërisht i intelektualëve që kultivojnë gjuhën amtare.