Iku fisniku i diktaturës (Përmbledhje speciale nga krijimtaria dhe publicistika e Amik Kasoruhos)

V. Murati

Amik Kasoruho

 Me shumë kurajë duhet për të harruar sesa për të kujtuar. E mua më mungon kjo kurajë ose nuk e dëshiroj, për sa kohë ora shënon gjithmonë një ditë më pak në jetën time. Tashmë jam ulur në trungun e jetës sime dhe kërkoj diku, mes plasave të dheu, ndonjë filiz të ri, të lëngshëm, të gjelbër, jete. Kam nevojë të përkëdhel. Rrudhat e lëkurës së dorës sime kanë nevojë të ndiejnë atë njomështirë, për sa kohë nuk janë ndërruar ende rojat… Këto janë fjalë mbijetese të lëna si epitaf nga përkthyesi, shkrimtari dhe publicisti Amik Kasoruho, i arrestuar e burgosur qysh në moshën 17-vjeçare, i larguar nga Shqipëri, i rikthyer duke rrëfyer pa pushuar gjithë jetën e tij, atë të kohës në diktaturë.

Romani, publicistika, kujtimet, kritika e gjithë krijimtaria e tij u vë në kërkim të dëshmive të kohës sa qe gjallë, e kaloi. Kasoruho një shërbestar fisnik i shqipes, këtë pasuri të shkrimit na e la trashëgimi. Dje, ai është ndarë nga jeta me memorien e gjatë si njeriu që rrëfeu e tregoi çfarë diti në ndershmëri, e vuajti me dhimbje jetën e tij në diktaturë. Një nga dëshmitë më fisnike, pa kërcitur në viktimizim, por si njeriu vjen të ardhmen duke hedhur dritë mbi të kaluarën e zbardhur këtë në një jetë të përditshme, intensive.

Amik Kasoruho, u lind në 20 nëntor të vitit 1932 në Tiranë, në një familje me tradita patriotike. Është i biri i dy prindërve intelektualë. Babai i tij, Qemal Kasoruho, ishte një intelektual dhe ekonomist, kurse nëna e tij, Nadide Kasoruho, me origjinë nga familja e dëgjuar e Jusufatëve të Libohovës, ishte njëra nga gratë e pakta të shkolluara jashtë vendit.

Në vitin 1949 e arrestuan kur ishte vetëm 17 vjeç, bashkë me një grup të rinjsh adoleshentë, mes të cilëve edhe një vajzë, dhe e dënuan me 10 (dhjetë) vjet burg me akuzën “Se ka dashur të përmbysë me dhunë pushtetin popullor”.

Qysh në atë moshë, Amiku zotëronte frëngjishten dhe italishten. Në shkurt të vitit 1951, babai i tij, Qemal Kasoruho, arrestohet dhe pushkatohet pa gjyq, së bashku me 22 intelektualë dhe njerëz të shkolluar për të ashtuquajturën “bombë në ambasadën sovjetike”.

“Universiteti” i Amik Kasoruhos ishin vitet e burgut, sidomos ato të Burrelit. Njohja me ajkën e intelektualëve shqiptarë të burgosur, me përfaqësuesit eruditë të klerit, me thesarin e tyre kulturor e me dinjitetin burrëror ishin diploma e paçmuar e asaj kohe. Në burg mësoi latinishten, anglishten, rusishten dhe pati rast të studionte edhe gjuhën tonë të lashtë arbëreshe.

Gjatë gjithë jetës krijoi arkivin e tij të punës, përkthime nga letërsia italiane, frënge, spanjolle dhe amerikane, transkriptime veprash të poetëve arbëreshë, por asnjë prej tyre nuk gjeti dritën e botimit gjatë viteve të gjata të diktaturës.

Në vitet 1951-1956, nëna e tij u internua në Lushnjë.

Pasi doli nga burgu jetoi në Kavajë në periudhën 1956-1962. Më tej, i dëbuan në Gosë (Kavajë) – 1962-1990.

Ka punuar në vitet 1956-1960 si punëtor krahu në Elbasan, Lushnjë, Kavajë.

Në vitet 1960-1980 punoi si gjeometër në fermën Gosë.

Në vitet 1980-1981, punëtor ndërtimi Gosë.

Në vitin 1981-1990, si teknik ndërtimi NSHN Durrës – Kantieri Kavajë – i paemëruar dhe me pagë punëtori,

Nga viti 1990, Amik Kasoruho së bashku me familjen e tij, jetoi në Monopoli, pranë Barit, Itali, duke zhvilluar punën si publicist, përkthyes, studiues dhe poet, punë me të cilat e mbushi jetën e vet.

Shvarc & Kasoruho/ Një shpirt i madh për miqësinë

Violeta Murati

 Për herë të parë, “standard” ka publikuar dy poezi, që përkthyesi Robert Shvarc ia kushtoi shkrimtarit, mikut të tij, Amik Kasoruho, kur u largua nga Shqipëria në vitin 1991; dhe një përgjigje poetike për miqësinë shkruan Kasoruho. Dedikimet poetike të shkrimtarëve për njëri-tjetrin, ku gjurmë lë shpirtërorja e miqësisë, njihen shumë në letërsi – Shvarc&Kasoruho janë përtej kësaj poezie, një grup miqsh në Tiranën e viteve të diktaturës, që nuk njohën ndarje për 60 vjet, duke na dhënë epigramin thjesht; një shpirt i madh për miqësinë

 Robert Shvarc, Amik Kasoruho dhe katër shokë të tjerë që iu “fshehën” diktaturës në rininë e tyre, duke protestuar me miqësi, në një vlerë shpirtërore që i ngjan unikes, është e vështirë të besohet nëse nuk rrëfehet. Se si ndodh ky rrëfim është i dëshmuar në shumë shkrimtarë edhe të huaj, ku shenja e vlerës së madhe të një miqësie shpesh ka qenë në vargje poetike. Kështu ndodhi kur në 1991, Amik Kasoruho u largua nga Shqipëria. I pari që ndjeu largimin e mikut ishte përkthyesi Robert Shvarc, duke e kthyer menjëherë në poezi, jo thjesht ndjesinë, por vendin që lë një njeri në miqësi. Sinqeriteti i Shvarcit është krejt i dukshëm, ku lirizmi rrjedh natyrshëm si në vargjet eseniane me një lamtumirë të dhimbshme, por edhe entuziaste për kohën, njeriun dhe sidomos në një metaforë të padukshme, rinie. Ndalet Shvarc në këtë kujtesë, për të na lënë një simbiozë emocionesh se si rrjedh koha përkundër, kur miqësia kalon edhe caqet e vjetëve.

Një poezi e ndjerë, që padyshim i ka rënë të presë gjatë miku i tij, Amik Kasoruho, deri në një rikthim të shenjës – ç’ndodh jo vetëm në një botë shkrimtarësh, por edhe në ekzistencën e qenies, çfarë përmasash merr njeriu kur dëshmohet si thesar.

Këtë tejkaluan të dy miqtë. Dhe për këtë arsye, Shvarc ka marrë përgjigjen poetike nga Amik Kasoruho në poezinë “Mall”.

Se çfarë ka qenë kjo miqësi për ta, në albumin fotografik “Një kalvados me Robert Shvarcin” të realizuar nga fotografi Roland Tasho, në hyrje shkrimtari Amik Kasoruho ka shkruar ndër të rrallat reflektime me përkthyesin që u nda nga jeta në prill 2003. “Jemi njohur, Roberti dhe unë, në vitin e largët 1944, në klasë të parë të gjimnazit të Tiranës. Jemi ndarë tri herë nga njëri-tjetri: kur mua më futën në burg, kur ika nga Shqipëria dhe kur u nda ai nga kjo botë. Pak, po të mendosh se kjo miqësi zgjati gjashtëdhjetë vjet dhe shumë për ne, që nuk bënin dot pa njëri-tjetrin”.

Sinqeriteti i Kasoruhos, siç shihet nga citimi i mësipërm, por edhe sinqeriteti i poezisë së Shvarcit të zhysin në një botë që të ndjell perceptime të kundërta. Sigurisht që mes këtyre dy miqve, poezia, letërsia nuk është fillestarja pse janë tok, në të njëjtin sinqeritet, në të njëjtën trajtë jete për shoqërinë. Të dyja poezitë zbulojnë hyjnoren e një miqësie të madhe, si vazhdimësi e një kulture që ndodh në të rrallë njerëz. Miq të afërt të Kasoruhos dhe Shvarcit na kanë treguar se grupi i tyre ka qenë një rastësi e madhe, për jetët e tyre, duke e ruajtur miqësinë për gjashtëdhjetë vjet, në të njëjtin intensitet, me të njëjtat emocione rinie, ndonëse fati i ka shpërndarë dhe fatkeqësia i ka ndarë nga njëri-tjetri.

Në veçanti, midis Shvarcit dhe Kasoruhos rivjen ky simbol miqësie duke u konsideruar nga të dy si vlerë, respekt ndaj vetes dhe të tjerëve, një dashuri për të vërtetën, një vetëdije e të qenit i lirë brenda tyre, “miqësi e dëlirë, që i ka duruar të gjitha provat e kohës”, thotë Kasoruho. “Por miqësia me një njeri të veçantë përmbyll një të mirë dhe një të keqe: e mira është se ndoshta edhe pa u kujtuar, fillojmë e jetojmë në simbiozë me vlerat që nuk i gjen rëndom ndër njerëzit e tjerë; e keqja është se kur ai nuk jeton më, nis e krijohet një përshtypje pafuqie, një ndjesi zbrazëtie, gati-gati një vetëdije e çuditshme se, edhe në bëfshim përpara, do të na mungojë siguria që ndienim pranë njeriut të veçantë. Siguria që rrezatohet nga personaliteti i tij”, – ka shkruar Kasoruho për Shvarcin.

Vetëdija e tyre ka qenë në një thellësi psikologjike, si nevojë jete për të qenë pranë njerëzve për të marrë të bukurën e saj. “E bukur, sepse pranë tyre mund të zbulosh vlera që ndryshe do të mbeteshin të panjohura dhe që i japin vetë jetës një kthesë të vlertë, sepse na edukojnë ndjeshmërinë ndaj të bukurës dhe të ndertës, dëshirën për ta pasuruar jetën gjithmonë e më shumë, aftësinë për të dalluar të natyrshmen nga shtirja. Dhe këto krejt natyrshëm, thjesht me shembullin e jetës së tyre. Këtë dinte ta bënte Shvarci”, është një filozofi e gjallë, e jetuar, kjo fjalë hyrje e Kasoruhos në krye të albumit të Tashos pas vdekjes së Shvarcit. Kasoruho dhe Shvarc kishin kuptuar botë, njerëzit dhe jetën e tyre duke marrë nga njëri-tjetri dhe duke na dhënë neve në një simbolikë dashurie miqësinë e tyre në vargjet e mëposhtme; dy njerëz që rrëfejnë miqësinë me shpirt të madh.

Vargje lamtumire për një shok rinie

(për A.K.) 

Robert Schwartz (Shvarc)

Ne vetëm ëndrra kishim – asgjë tjetër!
Ende të shkurtra i mbanim pantollat,
Dhe na pëlqente ai kushtrimi i vjetër:
Si shqipet lart – e jo rrëshqan si bollat.

Na i copëtuan ëndrrat, na i vranë.
S’e hidhnim këmbën dot mes gjarpërinjsh.
Dhe vanë ditët, vitet… e na lanë:
Temjan mortor e flakërim qirinjsh.


Tashti sikur dhe botën të na e falin,
S’na duhet më – ja kthejmë prapë Mizorisë!
Asgjë, asgjë s’na e shuan dot më mallin
Për të pafajmet ëndrra të rinisë.


Ne vetëm ato kishim – asgjë tjetër!
Ende të shkurtra i mbanin pantallonat,
Hovet dhe shpresat dhe besën e vjetër
Drejt qiellit i lëshonim si balonat…


Tashti po ikën… Më ti s’do të kthehesh!
(As ty s’t’i kthyen vitet e kaushve!)
Me vlagën e atdheut më s’do të dehesh –
As kaq s’të la ty trilli i “Perëndive”!

“Drita”, maj 1991         

Mall

(Për Robert Shvarc) 

Amik Kasoruho

…I lodhur endem sot në vend të huaj,
nuk ma kuptojnë fjalën ndaj dhe vuaj
dhe nis të shkruaj, siç kam bërë kahmot.
Zërat e jetës lashë aty te ty:
heshtjen kam marrë. Më ngjajnë të tjerë yj
që lodhen t’më ndrijnë shtegun. E kanë kot…”

Pse po kujdesem për Shvarcin, mikun tim të rrallë?!

Letra ekskluzive/ Miqësia e rrallë e Amik Kasoruhos me Robert Shvarcin, si u plotësua amaneti i përkthyesit për “Vargjet e pluhurosura”, letra e plotë, ekskluzive që Kasoruho na drejton “standard” mbi projektin e poezive dhe nxitjen

 Çka thoni për projektin për botimin e poezive të Shvarcit është e saktë. Projekti u paraqit prej meje, por më vonë u tërhoq, sepse, siç thoni se ju ka thënë edhe zonja Shvarc, puna ishte me një vëllim të atillë që nuk lejonte të paraqitej libri brenda afateve të kërkuara nga Ministria e Kulturës.

Pavarësisht se projekti për financimin e librit është kërkuar të tërhiqet, kjo nuk do të thotë se libri nuk do të përgatitet. Për këtë po punon i biri, Edvin Shvarci dhe unë. Është çështje kohe.

Me pyetni pse tani ky botim. Për dy arsye fare të thjeshta: para shembjes së diktaturës as që mund të mendohej të botohej një vëllim me poezi lirike që nuk përshkoheshin aspak nga rryma që kërkonte realizmi socialist. Vjershat e Shvarcit janë shprehje lirike të një jete që e ndiente trysninë e një shoqërie ndrydhëse. Arsyeja e dytë, se poezitë nuk kanë qenë kurrsesi të sistemuara.

Projekti i vëllimit të poezive përfshin një përzgjedhje të poezive të shkruara, duke filluar që nga vitet e rinisë së hershme, domethënë andej nga viti 1955 dhe deri pak kohe para se të vdiste në vitin 2003.

Sa qe gjallë nuk ka mundur t’i botonte, pikërisht pse arsyet e mësipërme. Ka botuar vetëm 4 apo 5 vjersha.

Vëllimi që mendohet të botohet është i pari me poezi i Robert Shvarcit, që lexuesit e njohin vetëm si përkthyes. Poezia e tij ka për të qenë një risi e beftë. Ajo është e ngrohtë e plot ndjenjë.

Unë kam ruajtur një pjesë të vogël të krijimeve poetike të Shvarcit. Një pjesë të tyre, ia pata kthyer nga fundi i viteve ‘90 dhe ai i ka ruajtur ashtu siç ia pata kthyer unë, me shënimin “Amikut, nga veprat e mia postume”.

Ju keni pasur rast të shkruani edhe më përpara për miqësinë tonë. Ishte një miqësi do të thosha e pazakonte, fisnike, e pastër dhe që i duroi tallazeve të jetës. Një miqësi që – e them pa frikë se lajthis – i kishte të rralla shoqet.

Poezitë e tij, ashtu sikurse edhe përkthimet e tij mjeshtërore, Shvarci i ka punuar gjithmonë në mbrëmje apo natën. Ditën duhej të punonte për të fituar kotheren e bukës.

Ma do fort zemra që botimi i poezive të panjohura të Robert Shvarcit të mundësohej nga Ministria e Kulturës.

Ky është një synim i kahershëm imi, gjë që e kam shkruar edhe më përpara në ndonjë gazetë.

Por, siç ju thashë, meqë materiali mendoja se nuk do të mund të përgatitej në kohën e duhur, unë i kërkova zonjës Miranda Haxhia, e cila punon në Ministrinë e Kulturës, ta tërhiqte projektin. Por ajo nuk e ka bërë diçka të tillë dhe ka këmbëngulur në mendimin se krijimtaria me vlerë e një njeriu si Robert Shvarci nuk i përkiste vetëm njerëzve të tij të afërt, por kulturës dhe letërsisë shqiptare. Me duhet ta pranoj se ka të drejtë. Projekti pra nuk është tërhequr dhe mbetet i depozituar në ministri.

Puna për seleksionimin dhe përgatitjen për botim të poezive të Robert Shvarcit po vijon dhe do të çohet deri në fund. Materiali i përpunuar prej meje do t’i dorëzohet familjes Shvarc, e cila ka të gjitha të drejtat të vendosë në lidhje me përzgjedhjen dhe me kushtet e botimit. Uroj të mund ta bëj brenda muajit mars. Më 25 prill bie përvjetori i tetë i vdekjes së mikut tim të rrallë.

Ju përshëndes miqësisht

Amik Kasoruho

Letër nga studiuesi i letërsisë shqipe në Universitetin “La Sapienza” të Romës, e arbëreshit, prof. Elio Miraço, ish-nxënësit dhe më vonë bashkëpunëtor i Ernest Koliqit, i cili ia dërgoi autorit ditën kur mbushi 80 vjeç EpilogTetëdhjetë vjet…I dashur Amik, e di që nesër është ditëlindja jote dhe pret telefonatën time. Gjynah që ke lindur tetë ditë para Shpalljes së Pavarësisë, po të kishin qenë vetëm tri ditë, do të isha pranë teje, sepse vij në Tiranë në datën 25 të muajit. Kushedi, meqë për këtë njëqindvjetor do të mungoj, në të ardhmen, uroj ta festoj me ty.
Sidoqoftë, lajmi i një vlerësimi të ri nga Presidenti është një tjetër pohim i kësaj rruge të gjatë të nisur bashkë me demokracinë, që gjithsesi me vonesë, t’i ka njohur meritat. Midis të tjerash, për ty është një shkas krenarie dhe do të ishte krenari për çdo bir që babai rivlerësohet dhe që emri i tij do të mbetet i përjetësuar në pllakën e shkruar tek ish-Ambasada Ruse.
I dashur Amik, ndershmërinë intelektuale dhe prestigjin kulturor i ke fituar me veprën tënde për të mirën e kombit shqiptar dhe kjo do të të bëjë të pavdekshëm. Ti, banori i urtë i Monopolit në bregun përkundrejt, zemrën e kishe kthyer ndaj tokës mëmë që s’e kishe harruar kurrë. Vetëm librat e mirë kanë forcën e madhe për t’i bërë të përjetshëm njerëzit.
Nesër në orën katër2, dije që do të jem duke gëzuar pranë teje dhe nëse do ta derdh ndonjë lot, do të jetë lot gëzimi. Gjithsesi, jam i bindur se shumë nga miqtë do të jenë pranë teje, por unë do të bëj çmos që të jem në rresht të parë, pranë bijve të tu.
Urime dhe të përqafoj fort
Elio MiraçoProfesor në Universitetin “La Sapienza”, Romë(Është fjala për ceremoninë e dekorimit nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë me Urdhrin “Nderi i Kombit” të A. K”.

Rini e rritur në vetmi

Amik Kasoruho

Fragment nga libri i shkrimtarit Amik Kasoruho “Shqipëria, ankthi dhe ëndrra”, përballë një mendim analitik, sa biografik i Shqipërisë politike, nga vitet 1941 deri në vitin 1990, ku një pjesë e tij sjell dëshmi nga rinia shqiptare në vitet e komunizmit. Libri, pjesa e parë e tij, u botua së pari në vitin 1994 në Itali, ndërsa në vitin 2000 botohet po në Itali “Il prezzo di un sogno”, si pjesë e dytë e librit “Shqipëria, ankthi dhe ëndrra”. Shqipëria e Enver Hoxhës dhe Ramiz Alisë, një kronikë historike e 50 viteve diktaturë

Historia e sundimit komunist është e mbushur me shembuj të pafund të mbytjes me dhunë të çdo lloj ngurrimi, të çdo mëdyshjeje dhe të çdo kufizimi për të vënë në jetë orientimet e udhëheqjes së shtetit dhe të partisë. Ky qëndrim përshkohet si pe i kuq gjatë gjithë pesëdhjetë vjetëve që zgjati diktatura. Regjimi i inkuizicionit që i preu kokën asaj pjese të shoqërisë që nuk ishte rreshtuar në pozicionet e partisë 71, mbasi në përgjithësi ia mbërriti qëllimit të vet, nisi të kërcënonte dhe të përndiqte themeluesit dhe krerët e vetë PPSH-së.

Ndalimi i çdo dëshmie të kulturës shqiptare që nuk përputhej me normat dhe me kufizimet që ishin imponuar nga klika e Hoxhës dhe që mund të hidhte dritë mbi të vërtetat historike të marrëdhënieve midis shqiptarëve dhe serbëve, që tradicionalisht kanë qenë karakterizuar nga përpjekje mujshare nga ana e serbëve për të shtënë në dorë veriun e Shqipërisë, Kosovën, Hotin, Grudën. Tivarin, Ulqinin, Strugën apo që nxirrte në shesh apo qe vinte në dukje rolin e Kishës Katolike shqiptare në luftën për pavarësi dhe për zhvillimin e kulturës shqiptare; ndalimi pjesës më të madhe të veprave të letërsisë shqiptare të së kaluarës; mospranimi kokëfortë për të botuar vepra të shkrimtarëve kosovarë që nderonin mbarë atdheun; harresa e thellë që mbuloi ndihmesën e dhënë për zhvillimin shoqëror dhe kulturor të shoqërisë nga organet e përkohshme kulturore të paraluftës; këmbëngulja absurde për të mos ia treguar të plotë publikut atë veprimtari kulturore dhe letrare që zhvillohej nga arbëreshët; heshtja mbi çdo lloj veprimtarie kulturorë të kryer nga të mërguarit shqiptarë në vendet e perëndimit, kryesisht në Itali, në Gjermani dhe në SHBA; ndalimi i çdo praktike fetare; lidhja e përafërt dhe krejt e pamjaftueshme me vlerat e kulturës botërore; botimi i censuruar dhe i cunguar i veprave të autorëve të huaj që, të rrëgjuar kështu, mund të përshiheshin brenda kornizës ideologjike që mbretëronte në atë kohë; ndalimi i botimit të çdo gjëje të shkruar që nuk kontrollohej më përpara nga censura: me pak fjalë nënshtrimi i mbarë jetës shpirtërore ndaj rregullave të lojës të imponuar nga PPSH-ja, mund të çonin vetëm në varfërimin intelektual, etik dhe moral të shoqërisë. “Duke u vështruar nga pozitat e klasës, jo vetëm ideologjitë e vjetra që dalin nga thellësitë e shekujve, por edhe kultura e degjeneruar borgjeze dhe revizioniste, i tërë liberalizmi dhe modernizmi i tyre, kanë një karakter konservator”, – thoshte Enver Hoxha.

Ç’mbetej pa u përfshirë në këtë qerthull? Frika nga komplotet fantazmë apo nga invadimet nga jashtë si dhe mania e tij e madhështisë e kishin bërë atë një paranoik dhe Shqipërinë një vend që kishte bjerrë çdo ndjesi orientimi të arsyeshëm.

Breznitë e reja do të rriteshin pa pasur mundësi të njihnin të kaluarën dhe njerëzit e saj të vlertë, do të jetonin të veçuara dhe të izoluara nga bota, të vëna përpara dhe të çoroditura nga një propagandë absurde, por që kishte meritën se ishte dëshpërimisht këmbëngulëse. Ato brezni do të njihnin një jetë të ndryrë brenda normave të një socializmi, të cilin dështimet e njëpasnjëshme (por ta padeklaruara asnjë herë) e bënin të ndryhej gjithmonë e më shumë në vetvete dhe të shkëputej nga pjesa tjetër e njerëzimit. Rezultati moral dhe kulturor i një shoqërie të ndërtuar kësisoj do të ishte se s’bën i cungët.

Kushtet e vështira dhe të pasigurta të jetës i detyronin prindërit të mos i kushtonin kohën e nevojshme formimit te fëmijëve të tyre. Dhe, çka është edhe më keq, nuk ishin në gjendje t’u interpretonin atyre historinë dhe aktualitetin, për pa qenë interpretimet e vetë regjimit. Fëmijët rriteshin në një mjedis oportunist edhe pse të pavullnetshëm, mes një realiteti që një pjesë prindërish nuk e miratonte, por për të cilin nuk guxonte të shfaqte mendim dhe që pjesa tjetër e pranonte, sepse nuk ishte në gjendje të zgjidhte një model tjetër.

Breznitë e reja rriteshin duke nxjerrë përfundime pa ndihmën e më të pjekurve, qoftë edhe duke gabuar. Madje shpesh herë duke gabuar. Një prind që i fliste fëmijës së tij me fjali stereotipe, që huazoheshin nga gjuha e gazetave, rrezikonte të gjykohej frikacak; një prind që shkonte në mbledhjen e banorëve të lagjes apo në atë të qendrës së punës dhe i thurte hosana veprës së partisë (kur të bijtë e dinin mirë se mendonte të kundërtën) me gjasë mund të konsiderohej një hipokrit dhe nuk do të pranohej si model i padiskutueshëm. Të rinjtë nuk do të mund të kuptonin dhe aq më pak të çmonin prindin e tyre kur ky i fundit do të guxonte të shprehej kundër qeverisë apo thjesht ta kritikonte në një rreth të ngushtë miqsh të afërt dhe brenda mureve të shtëpisë së tij: ndoshta ai prind mund edhe të mëshirohej, por në asnjë mënyrë nuk do të merrej si shembull nga të rinjtë që, për moshë e për natyrë, janë e kundërta e të përmbajturit dhe kujdesit.

Kjo bjerrje e besimit ndaj njerëzve më të dashur, rrallimi i pikave të kontaktit dhe të mirëkuptimit midis breznive, kuptohet që veçse mirë do t’i bënte regjimit. Në këtë mënyre lehtësohej detyra e tij për të krijuar një shoqëri pa vlera jetike dhe që s’kishte mundësi t’u linte trashëgim breznive më të reja qëndrime, njohuri, mendësi dhe vlera të mirënjohura, duke u vënë re kështu një farë shkëputje e vazhdimësisë së breznive. Që të shmangnin, apo të paktën t’i shkitnin përndjekjes të luftës së klasave, shpeshherë njerëzit ishin të detyruar të fshihnin apo të mohonin lidhjet e farefisnisë apo të miqësisë me viktimat e kësaj lufte. Të rinjtë në këtë mënyrë mësonin t’ fshihnin ndjenjat e tyre të vërteta. Qëllonte që nëpër gjykata të paraqiteshin gra të cilat kërkonin të divorcoheshin nga burrat e dënuar si armiq, duke shpresuar që, në këtë mënyrë, fati tyre të mos

rëndonte mbi to apo mbi fëmijët e tyre: ishte krejt e natyrshme që të rinjtë të arrinin në përfundimin se mashtrimi dhe oportunizmi justifikoheshin në disa raste.

Rrogat ishin shumë të ulëta. Por, nga ana tjetër, në treg mungonin shumë gjëra që njerëzit kishin filluar t’i siguronin nga qendrat e tyre të punës: një kokme bojë vaji, një grusht gozhdësh, një copë qyngj. Të rinjtë rriteshin duke parë se vjedhja, edhe pse e gjërave të vogla, pranohej në disa raste. Ky fenomen vihej re më shumë në fshat: fshatarët që, në kooperativat bujqësore ishin të detyruar të jetonin thuajse në një varfëri të frikshme, për t’u bërë hall nevojave të jetës së tyre të përditshme, vinin dorë rregullisht mbi pasurinë e kooperativës.

Nuk kishte punë. Problemi i shtëpisë, pas atij të bukës së përditshme, po bëhej një ankth i vërtetë. E drejta për studimet universitare kushtëzohej nga “biografia”, domethënë nga qëndrimi politik dhe nga prejardhja shoqërore e të rinjve dhe familjeve të tyre. Por ata që nuk kishin një notë mesatare të mjaftueshme për t’u regjistruar në universitet – edhe pse mund të ishin “të pastër” politikisht – kujtoheshin se mund t’i dilnin anash pengesës duke paguar ryshfet. Institucioni i mikut me influencë mund të mbulonte edhe fajet (me përjashtim të atyre politike). Pra, për një të ri, çelësi për të hapur dyert e jetës nuk ishte e drejta, por pushteti.

Funksionarët e shtetit dilnin jashtë dhe ktheheshin duarplot me mallra të blera një zot e di si. Familjet e nomenklaturës jetonin nëpër vila që nuk ishin pronë e tyre, duke paguar qira qesharake, vila që ishin mobiluar me orendi që s’i kishin blerë vetë; dilnin jashtë shtetit pa asnjë kufizim, qoftë edhe për të shëtitur për qejf, gjithmonë me shpenzimet e shtetit. Nepotizmi ishte në themelet e administratës shtetërore apo partiake. Mjaftonte që dikush të kishte teserën e partisë dhe do t’i hapeshin të gjitha portat. E drejta për të mëtuar (dhe për të përfituar) punë të rehatshme dhe të paguara mirë, ishte një privilegj i tyre. Mjaftonte që njeriu të fliste me të folmen e partisë që të siguronte se s’bën një auditor të bindur, të vëmendshëm dhe miratues.

Falsiteti, frika, konformizmi, padrejtësia ishin bërë fenomene të jetës së përditshme. Të rinjtë rriteshin në këtë atmosferë që nuk jepte dorë për një rritje moralisht korrekte dhe të shëndetshme. Prodhim i pavullnetshëm dhe i pafajshëm i një shoqërie pa vlera domethënëse, breznitë e reja do të pësonin peshën e këtyre situatave. “Ne” thoshte Enver Hoxha, “nuk do të lejojmë që në vendin tonë të futet derri e dosa!” Dhe njeriu mund të mendojë se brenda rrethakut socialist mund të jetonin vetëm ujqër e qengja. Breznitë e të rinjve nuk do të mund të gjenin pika të tjera referimi veç atyre të përvojës gjysmëshekullore të partisë.

Socializmi shqiptar çoi në shtrembërimin e konceptit të punës. Një shprehje e goditur e kohës na flet shumë qartë për psikologjinë e njeriut të ri të formuar nga PPSH-ja dhe për marrëdhëniet midis shtetit dhe qytetarit. “Shteti bën gjoja se na paguan dhe ne bëjmë gjoja sikur punojmë“.

Socializmi shqiptar kishte një themel tepër të paqëndrueshëm. Thuajse çdo lloj zbavitjeje ishte përjashtuar nga jeta e të rinjve. Përveç disa mbrëmjeve vallëzimi që organizoheshin nëpër ndërmarrje apo nëpër shkolla dy apo tri herë në vit, nën mbikëqyrjen syçelët të anëtarëve të partisë dhe ku çdo vallëzim “modern” konsiderohej si një gjest “borgjez” që përbaltte moralin komunist, të rinjtë nuk kishin ku të vallëzonin. Çdo lloj muzike ritmike ishte një element i huaj për jetën socialiste. Të visheshe me shije, të vije çdo ditë një kravatë apo të mbaje një kapele në kokë (që të ishte ndryshe nga kësula proletare), ishin shenja të dukshme dhe elokuente borgjezimi.

Dy brezni shqiptarësh kishin jetuar tërë jetën brenda kufijve të shtetit; shpesh herë ëndrra e një të riu shqiptar reduktohej në një aparat radio-magnetofon. Muzika që transmetohej nga radio apo nga TV ishte kryesisht popullore-folkloristike apo muzika stereotipe që himnizonte partinë dhe “jetën e re”. Filmat e prodhuar në Tiranë (me përjashtime shumë të rralla) ishin plot lëvdata dhe moralizues. Kur qëllonte të botohej ndonjë libër me vlerë, zhdukej nga libraritë sa të hapje e të mbyllje sytë: zakonisht raftet e tyre qëndronin gjithmonë plot me vepra shkrimtarësh amerikano-latinë apo afro-aziatikë krejt të panjohur dhe, patjetër, me “veprat” e Hoxhës.

Niveli kulturor i të rinjve kushtëzohej nga një shkollë e mangët dhe e njëanshme si dhe nga mungesa e plotë e qarkullimit të ideve dhe të informatave. Letërsia mësohej me zbrazëti të pabesueshme. E vetmja gjuhë e huaj e lejuar (deri në vitet ’80) kishte qene rusishtja. Mësimi i gjuhëve të tjera jashtë shkollës dëftente një prirje të dukshme për të pasur lidhje me pjesën tjetër të botës, Shteti përpiqej me të gjitha fuqitë e tij që të mos depërtonte asnjë informatë mbi zhvillimin e mendimit shqiptar para vitit 1944, apo të atij që ishte zhvilluar jashtë vendit pas 1944-ës. Askush nuk u njoftua për ç’po bënin jashtë për kulturën shqiptare një Ernest Koliqi, një Martin Camaj, një Arshi Pipa, një Ibrahim Kodra, një Anton Logoreci, një Namik Resuli dhe shumë e shumë të tjerë. Askush në Shqipëri nuk pat mundësi të shihte ndonjë numër të revistës “Shejzat” që botonte Koliqi në Romë, të revistave të ndryshme që botonin arbëreshët në Itali apo të çfarëdolloj organi shtypi që shihte dritën, për shembull, në SHBA.

E vërteta, për shqiptarët, duhej të ishte ajo që dilte nga goja e partisë. Në përfytyrimin e PPSH-së shqiptarët duhej t’i ngjasonin tre majmunëve me sy të lidhur, me gojë të mbyllur dhe me veshë të zënë.

Në një shoqëri kaq të kufizuar nuk mund të rritej një brezni rinie e zhvilluar nga pikëpamja kulturore dhe e përparuar nga pikëpamja shoqërore. Ndoshta midis sa e sa krimeve të kryera në truallin shqiptar, gjatë gjysmë shekulli të zotërimit komunist, ai i krijimit të të ashtuquajturit “njeriut të ri”, të cungët n në vlerat e tij themelore, i frenuar në dëshirat e tij më të natyrshme dhe të pafaj, i penguar në prirjet më të përnjëherta dhe spontane, ishte krimi më i pafalshëm. Nëse u deshën 50 vjet për të shkatërruar shoqërinë shqiptare, ndoshta nuk do të duhen shumë më pak

për ta rindërtuar: shumë, madje tepër vlera janë goditur me egërsi dhe nuk mund të krijohen përsëri nga sot-nesër. Martirët do të nderohen, të përndjekurit do të gjejnë vendin e tyre në shoqëri dhe, me forcat që u kanë mbetur, do të përveshin mëngët për të mirën e kombit, por për ata që qenë droguar nga ideologjia 50 vjet rresht, a thua ka për të qenë e lehtë të dëliren, të gjejnë dëshirën dhe vullnetin të fitojnë përsëri ato vlera njerëzore që diktatori Enver Hoxha dhe socializmi i tij, i asgjësuan në emër të një utopie çmendurake që degjeneroi në një diktaturë të përgjakshme? Thua ka për të qenë pa dhimbje kalimi në shoqërinë e punës nga një shoqëri që siguronte një minimum asistencializmi të paguar aq shtrenjtë?

Ky rrafshim vlerash nuk u arrit përnjëherësh dhe vetëm në një vit. Ai qe rezultati logjik dhe i pashmangshëm i asgjësimit të vetë thelbit të njeriut.

 Si kujton eksodin Amik Kasoruho në librin e tij publicistik “Pa mëri”, botimet “Pegi”, përmbledhje publicistike e përkthyesit, shkrimtarit dhe publicistit

 Tre vjet më parë, eksodi

Në rrjedhën e kohës, fjalë të veçanta janë bërë njësh me epoka të historisë dhe i kanë përfaqësuar ato në tërësinë e tyre. Kështu ka ndodhur me fjalën rilindje, kështu me atë rezistencë e me të tjera. Të vendosura në kontekstin e një periudhe të caktuar historike, ato kanë sintetizuar atë periudhë apo na e kanë sjellë ndër mend me tiparet e saj më karakteristike.

Logjika e historisë deshi t’i shtohej këtij vargu edhe një fjalë tjetër, e vjetër dhe e re njëherit, e cila do të nënkuptonte jo vetëm shpërthimin e një situatë tepër të ngarkuar, po edhe tërë

atë atmosferë shoqërore, politike, ekonomike e shpirtërore që çoi në atë shpërthim. Fjala eksod hyri në gjuhën shqipe me prepotencën e një drame të fuqishme të paparë gjer atëherë, po dhe me optimizmin e të dëshpëruarve. Ajo do të sillte në jetën e vendit (po edhe në kujtesën e brezave të ardhshëm) karakterin thuajse biblik të asaj dyndjeje shqiptare drejt shpresës së dëshiruar, po do të ngrihej edhe si një padi e guximshme kundër asaj diktature që, për një periudhë të gjatë pesëdhjetëvjeçare, në emër të krijimit të njeriut të ri, u përpoq të zbehë një shoqëri të lashtë e një qytetërim shekullor. Shprehje proteste, në këtë mënyrë, fjala eksod do t’u kujtonte shqiptarëve se nënshtrimi nuk mund të jetë i përhershëm, se durimi një ditë vjen e soset e se njeriu, se s’bën, do ta gjejë vetveten. Nëse njerëzit lindin të lirë dhe ky është një nga mësimet e historisë, askush nuk ka të drejtë t’ua rrëmbejë këtë liri. Këtë nuk e provuan vetëm dhjetëra-mija të ikurit, por, një vit më vonë, të gjithë ata që vijuan jetën e tyre në vend të tyre.

Shpirti i kundërshtimit ndaj ligjeve të padrejta (i ndrydhur ndoshta, po përherë i gjallë), shpresa inatçore e atij që ka njohur dëshpërimin dhe, për një kohë të gjatë, varfërimi i një shpirti nga dhuna, por që, në të vërtetë, s’u lodh së besuari në vlerat e përjetshme të jetës, dëshira për të jetuar një jetë të denjë, edhe kur përreth baltoseshin vlera të konsakruara në rrjedhën e moteve, bindja se nuk mund të kishte një jetë më pa jetë nga e vetja, joshja e së panjohurës së botës tjetër, bindja se prapa shpinës linin një realitet ku një politikë shoqërore e dënueshme, një politikë ekonomike e dështuar, një politikë demografike e gabuar e kishin bërë jetën të padurueshme: këto e ndonjë tjetër janë shkaqet që shtynë mija shqiptarë, sot tre vjet, të linin plang e njerëz e të merrnin rrugët e botës, duke kërkuar një fat më të mirë.

Ishte një e drejtë e tyre. Ata hodhën detin duke i dhënë këtij akti vlerën e një proteste tronditëse. Deti për ta mori kuptimin e një Rubikoni që po e kapërcenin për të shkuar në dhè të lirë. Ishin njerëz të dëshpëruar, po edhe guximtarë ata që kryen këtë akt. Për ndonjërin syresh, shtysë mund të këtë qenë njëfarë guximi prej bixhozxhiu. Mes atyre që morën arratinë, pat edhe nga ata që e hodhën atë hap të nxitur nga njëfarë shpirti aventure. Që të dyja këto kategori shoqërore qenë prodhimi i një shoqërie, zhvillimi i së cilës qe ndaluar, qe kanalizuar, qe strumentalizuar me dhunë. Të tjerët veç i shtyu guximi i atij që më parë nuk kishte pasur rast të zgjidhte në jetë dhe, me t’u paraqitur ai rast, nuk u mendua dy herë. Apo më mirë nuk u mendua fare. Ata që morën rrugën e arratisë sot e tre vjet të shkuara, bartnin me vete fatkeqësinë e një kombi, varfërinë e një populli, po që do të ishte dhe një mesazh për botën e lirë. Ndoshta shumica e të ikurve as nuk e njihnin Saint-Simonin, po ata bënë ashtu siç pat këshilluar ai: «Nëse duam të jemi të lirë, lirinë tonë duhet ta kërkojmë vetë e të mos e presim nga të tjerë».

Të ikurit u ngjanin vikingëve që çanin detet në kërkim të tokave të reja për të jetuar, po edhe udhëtarëve të shkretëtirave përvëluese, të cilët i binin pas një mirazhi.

Sot, pas tre vjetësh, për dikë ai mirazh ka mbetur po aq i largët, i parrokshëm dhe po aq joshës sa edhe tre vjet më parë. Për të tjerë, është bërë jeta e tyre e përditshme. Mbase me shumë probleme, me siguri me shumë halle, po një jetë e lirë dhe e denjë, edhe pse larg mrekullisë së ëndërruar. Problemi i integrimit të të mërguarve shqiptarë në gji të shoqërisë së vendit ku ndodhen, mbetet gjithnjë një problem që, për të gjetur një zgjidhje më të plotë, më të drejtë e më dinjitoze, Iyp një impenjim më të madh të vetë shoqërisë dhe të shtetit pritës. Po dhe të shtetit shqiptar. Sot, kur në Shqipëri është ngritur e funksionon një shtet ligjor, është e pamendueshme që ky shtet ligjor të mos shtrijë interesimin e tij aktiv e të vazhdueshëm edhe jashtë kufijve shtetërorë për bashkatdhetarët e shpërndarë nëpër Evropë. Është një punë e vështirë, edhe pse për mërgimtarët e shekullit të njëzetë nuk qe e mundur të qëndronin të bashkuar, si arbëreshët pesë shekuj më parë, por u shpërndanë në të katër anët.

Pardje shoqëroja një të njohur në një telefon publik, në një bar të qytetit e u takova aty me një grup të rinjsh vlonjatë. Ishin shtatë dhe të shtatë përkohësisht pa punë. Kriza që është duke renduar mbi Evropën e ndoshta më shumë mbi Italinë, kishte nderë hijen e saj të zymtë mbi shpresat e atyre shtatë të rinjve. Por nuk m’u qanë për veten e tyre. Ata do të bënin si të bënin; do të gjenin ndonjë punë të rastit sa për të jetuar. Ata i shqetësonte fakti që nuk do të mund t’u vinin në ndihmë familjeve të tyre matanë detit.

Kjo është një pamje e mërgimit që mbase njerëzit në Shqipëri nuk e njohin mirë. Dhe është një gjë e trishtë. Por unë mendova dhe një gjë tjetër: aty, në atë bar, nga ata shtatë djem pata një provë të prekshme të një fisnikërie që zor se mund të humbasë: atë të lidhjeve të patundura me familjen. Nuk është gjë e vogël: është prova e një ngarkese njerëzore që u ruajt në kushte të vështira, kur gjithçka përreth, për gjysmë shekulli rresht, u përpoq ta deformonte e që vazhdon të jetë aktive edhe në kushtet e një jete të përditshme, që, me hopet e saj të pasigurisë, rreh ta dobësojë. Por tregon edhe një gjë tjetër: që për shqiptarin, sot si dje, familja mbetet elementi më kryesor në jetën e tij, pikë referimi e mbështetjeje, qëllimi i flijimeve të tij të vogla apo të mëdha qofshin. Në një Evropë ku vlera familje është tronditur nga tendencat e individualizmit, ky qëndrim i të mërguarit shqiptar ndaj familjes përbën garancinë e integritetit të tij.

Mund të jetë edhe një paradoks: nëse për pesëdhjetë vjet me radhë u bënë përpjekje për ta tronditur themelin e familjes e për të krijuar pIasa në unitetin e saj (e dikush, pa përjashtuar këtu edhe ndonjë të mërguar, pat rënë prè e këtyre përpjekjeve), këtu, në vend të huaj, janë pikërisht këto lidhje që e bëjnë të mërguarin të durojë me dinjitet e t’u bëjë ballë vështirësive të jetës. Dhe këtë të mirë të madhe, shqiptarët s’e kanë gjetur udhëve të Evropës, por e kanë sjellë me vete dhe e kanë ruajtur thellë në veten e tyre, ashtu siç kanë bërë arbëreshët para tyre me gjithçka i lidhte me tokën mëmë.

Tre vjet janë pak në historinë e një kombi. Këta tre vjetët që nga ditët e Durrësit, Vlorës apo të Shëngjinit, janë të mbushur me një varg ngjarjesh me të vërtetë tronditëse, ndër të cilat del e prin ajo e fitores së demokracisë.

Është e natyrshme se,ndër përvjetorë që kanë hyrë e kanë zënë vend në kalendarin e jetës së një vendi, njeriu do të rrijë e të kujtojë tërësinë e tyre. Prandaj sot nuk mund të mos na shkojë mendja te pasiguria sfilitëse e tre vjetëve më parë, tek ai vrull i dëshpëruar i atyre njerëzve që zgjodhën rrezikun e një gjesti plot të panjohura ndaj plogështisë së një shoqërie, të cilën dhuna e kishte lënë mbrapa fqinjëve, nuk mund të mos na shkojë mendja te flijimi i atyre që ranë pre e plumbave apo e dallgëve të detit, te lotët e atyre që mbetën thuajse pa shpresë se do të mund të shihnin përsëri një ditë të dashurit e tyre, te solidariteti i njerëzve të Puljes, që dhanë çka mundën të jepnin për të lehtësuar ditët e para të vështira të të mërguarve, te hipokrizia e pushtetit të R. Alisë, te denoncimi i guximshëm që shtypi i opozitës i bëri epokës së diktaturës enverhoxhiane, te ndërhyrja me vonesë, e pamjaftueshme dhe e vaktë e qeverisë italiane për të ndihmuar dhjetëra-mija nevojtarë. Nuk mund të mos na shkojë mendja te qindra dramat personale që patën marrë me vete të ikurit, një pjesë e mirë e të cilëve nuk gjeti një happy end në mërgim. Sepse, duhet thënë, besimi i një pjese shpeshherë është tronditur nga indiferentizmi i të tjerëve, shpeshherë ëndrra është fyer nga realiteti, shpresat janë tronditur nga vështirësitë, malli për vendin e lindjes dhe për njerëzit e afërt është turbulluar nga një jetë e përditshme jo gjithmonë e shtruar. Në një përvjetor, të gjitha këto duhen menduar. Harresa do të ishte një gabim i pafalshëm. Edhe sepse, siç thotë Brookner-i, “…gjersa në do t’i kujtojmë gjerat, duke mposhtur kohën, ato do të shënojnë të ardhmen”.

Revista “Tej detit”, Leçe, maj 1994

Histori reale/ Kujtime nga qelia “Nesër e ke pushim, hë?”

Amik Kasoruho

Kisha menduar se i kisha hedhur tej gjithë kujtimet e më shumë se gjysmëshekulli më parë. Por ato të gërryejnë dhe të aviten si për të kujtuar se jeta është një varg kujtimesh dhe ngjarjesh, të ngjashme me vargjet e qepëve të thata që ngulin nikoqirët në të plasurat mes gurëve të ballkonit a të qilarit, e kalimi i viteve nuk i zhduk, edhe pse zhvoshken e ndonjë prej tyre kalbet dhe rrëzohet për të mos u rikthyer kurrë më; i ngurtëson e u jep formë, si të jenë pengje stalaktitesh të varura në tavanet e shpellave të shpirtit. Jeta nuk është ajo që ke jetuar, por ajo që kujton dhe si e kujton për ta treguar atë. Të vjetrat dhe të rejat janë në një lojë të ngjashme me dëshirën për të jetuar dhe me hapat drejt fundit, që vijnë duke u pakësuar.
Në moshën time, ngjarjet e vogla bëhen të mëdha, ato të mëdhatë zhbëhen e pikëllohen para pafuqisë për të ndalur kohën. Kur gazetarja më kërkoi një ese për ditët e fundit të vitit, mendja më shkoi te kufiri i çdonjërit vit dhe rëndësia që merr kjo ndarje në bilancin e jetës. Çfarë ke bërë për vete? Për njerëzit? Për vendin tënd?
Oh, kam bërë një gjë që do të doja ta bëja para njëzet vjetësh: kam vënë flatra dragoi dhe kam kapërcyer detin në gjithë largësinë e tij. Nga brigjet e panjohura dhe të huaja renda në vendin tim, jo për të thyer dritaret e qelive të atij burgut të famshëm diktatorial, por për të qenë pranë njerëzve të mi, me kujdesin dhe maturinë që fjala dhe mendimi të kenë dëlirësinë e zogjve në fluturim, me mençurinë e pemës që lëshon rrënjë e krijon rrathët e saj vit pas viti. Kujtimet janë hije që nuk mund të shiten, sado të mundohet dikush t’i blejë shtrenjtë.
Unë erdha në vendin tim bashkë me to. Është “torba” e vetme që nuk e lagu dot deti i largësisë dhe nuk e dogji dot malli.
* * *
“Nesër e ke pushim, hë?” Ishte zëri i gardianit, natën e ndërrimit të vitit 1949, kur hapi dritarezën dhe më zgjati tasin me çorbë. Nuk e mora vesh ç’deshi të thoshte. Pastaj e pyeta: “Pushim? Pse pushim?” dhe ai, duke shprehur njëfarë habie m’u gjegj: “Si pse? Nesër fillon Viti i Ri! Nuk punon njeri nesër”. U ktheva dhe u ula në dysheme. Nuk kisha ndier heshtje më të thellë e më të plotë. Nuk dëgjoheshin gërvima birucash të hapeshin e të mbylleshin, nuk dëgjoheshin hapa të rëndë këpucësh ushtarake nëpër korridor dhe, çuditërisht, nuk ndjeva shqetësimin e çdo dite: “Tani do të vijnë të më marrin!” Hetuesia ishte bërë njëfarë trokitje e orës, sikur të rrëfente se kaloi një ditë, erdhi dita tjetër.
Ndryshe nga çdo atmosferë feste, qelitë u mbështollën nga një qetësi e mbushur me kujtimet e secilit. Dikush kujtonte fëmijët, gruan, tokën, shtëpinë. Secili duhej të mbetej vetëm në botën e tij, së cilës kujtimet i jepnin përmasa të reja. Ndërsa unë që sapo kisha mbushur shtatëmbëdhjetë vjet, para një muaji, kisha shumë pak kujtime. Ëndrrat ishin vrarë, ose, nëse ndonjëra rrëshqiste nga ndonjë cep i mendjes sime, dridhej në heshtje prej frikës.
* * *
Një natë kryeviti në Burrel. Të ndryrë në një kaush, e pritëm atë natë të trishtuar, ndoshta edhe si kishim pritur të gjitha netët e tjera, sepse, në thelb, nuk kishte asnjë ndryshim prej tyre: e dinim që ishte nata e fundit e vitit, por asgjë më shumë. Ditën edhe mund ta merrnim me mend sa ishte ora: hapja e dyerve për shëtitjen e mëngjesit, leximi i gazetës, ndarja e kaçamakut të drekës apo të darkës, por pastaj asgjë më. Dikë edhe e kishte zënë gjumi. Nuk e priste ndërrimin e viteve. Në fund të fundit, ç’rëndësi kishte?
Edhe Viti i Ri do të futej në vargun e viteve anonime dhe monotone të burgimit. Një tjetër ua kishte ngulur vështrimin hekurave të dritareve rrëzë tavanit: sa mund të jetë ora? A thua është afruar Viti i Ri? Edhe sa do që të vijë? Nuk dëgjoheshin zëra: ishte e ndaluar të bisedoje pas orës 21:00. Ndoshta secili fliste me veten. Apo me kujtimet.
Një zë, andej rrëzë dritareve, në një shenjë kohë, pëshpëriti: “Erdhi! Viti i Ri erdhi!” Ne që ishim zgjuar, kthyem kokën nga ai si të donim ta pyetnim: “Si e more vesh?” dhe ai, duke na shikuar me njëfarë qortimi (“Po pse nuk e dëgjuat?”), sikur të ishte një gjë fare e thjeshtë, na u përgjigj të gjithë neve: “U ndërruan rojat…”
* * *
Me shumë kurajë duhet për të harruar, sesa për të kujtuar. E mua më mungon kjo kurajë ose nuk e dëshiroj, për sa kohë ora shënon gjithmonë një ditë më pak në jetën time. Tashmë jam ulur në trungun e jetës sime dhe kërkoj diku, mes plasave të dheut ndonjë filiz të ri, të lëngshëm, të gjelbër, jete. Kam nevojë të përkëdhel. Rrudhat e lëkurës së dorës sime kanë nevojë të ndiejnë atë njomështirë, për sa kohë nuk janë ndërruar ende rojat.

Ikje nga trilli i perëndive

 Amik Kasoruho

Shtëpia botuese “Buzuku”, në Prishtinë, në 2009 nxori romanin e shkrimtarit, përkthyesit dhe publicistit Amik Kasoruho, “Ikje nga trilli i perëndive”. Ky roman mban peshën e fatit të një njeriu, të cilin e burgosin në moshën 17-vjeçare, duke i mohuar rininë, i pushkatojnë të atin pas tre vjetësh; nënën e tij kërcure, e ngrenë në mes të natës dhe e internojnë në rrethinat e Lushnjës; familjen që krijoi pas daljes nga burgu, ia dëbojnë për 25 vjet të mundimshëm në Gosë të Kavajës. Dhe në fund, ikja nga Shqipëria. Nëse në Itali botimi i këtij libri u prit me kërshërinë që kanë të huajt për historinë e vendeve të vogla, në Shqipëri, në Kosovë, ky libër e kalon kufirin e kureshtjes

 Burri i saj kishte shtatë ditë që ishte në burg. Dhe në këto shtatë ditë të shkurtit, ajo e kishte kërkuar kudo: në dy burgjet e Tiranës, në degën e brendshme të kryeqytetit, në rajone të ndryshme të policisë së qytetit: askush nuk i kishte thënë se ku ishte.

Tirana e atyre ditëve i gjasonte një qyteti të vdekur. Njerëzit, të frikësuar, të terrorizuar, dilnin nga shtëpia vetëm për të shkuar në punë, apo për gjërat më të domosdoshme: në 20 të atij muaji, brenda një nate, ishin arrestuar qindra qytetarë.

Familjarët e të arrestuarve pyesnin njëri – tjetrin, se mos dikush kishte marrë vesh se ku mund të ishin njerëzit e tyre, të përpirë nga shtjella e një çmendurie kriminale. Hamendjet dhe hipotezat zinin lehtësisht vendin e të vërtetës: mjaftonte një fjalë e hedhur rastësisht, apo ndonjë e dhënë e pakontrolluar dhe të gjithë e merrnin për të vërtetë. Kërkimi i dëshpëruar i të afërmve e zbuste dhimbjen. Por ai kërkim i lodhshëm dhe i pashpresë mes ligësisë së disave dhe indiferencës dhe frikës së të tjerëve, nuk zgjati shumë kohë.

Mbrëmjen e parë të marsit trokitën në portë. Trokitën egërsisht, pa ndërprerje, me padurim. Kush mund të ishte? Motra e burrit të saj me një nga vajzat ishte aty, prej disa ditësh në shtëpinë e saj, që të mos mbetej vetëm. E edhe pse një ditë më parë, në 28 shkurt ishte ditëlindja e saj. Atë ditë kishte mbushur dyzetë e një vjeç.

Kush mund të ishte në atë orë, në një ditë kaq të papërshtatshme për një vizitë? Dhe pse trokitnin kaq dhunshëm? Miqtë, ata pak që sfidonin frikën dhe rrinin netëve pak me të, vinin pa u ndjerë, fshehurazi. Si hijet.

Kur hapi portën ungriu: aty, jashtë ishte një grup njerëzish, të errët dhe fytyrëngrysur, disa nga të cilët me uniformë. Njëri prej tyre pyeti pa një pa dy:

-Ti je gruaja e ***? – dhe vazhdoi aty për aty: -Në emër të popullit, terroristi *** është pushkatuar dhe gjithë pasuria e tij konfiskohet.

Asaj gati i ra të fikët. Për të mos u rrëzuar u mbështet në mur. Deshi të fliste, deshi të ulërinte, por nuk nxori zë. Kërkoi të kapej diku. Nuk gjeti se ku. Pamja iu mjegullua. Filloi të rrëshqiste mbas murit.

Zërat e atyre njerëzve (po a ishin zëra njerëzorë ata?) i dukeshin sikur vinin nga larg, nga shumë larg, nga një botë irreale, e paqenë. Por kur gjunjët nuk po e mbanin më dhe po binte në tokë, ndjeu që e mbajti dikush. Ishin kunata me të bijën që iu gjendën pranë me vrap.

Ai që dukej si kryetari i tyre e që kishte folur, pa përfillur gjendjen e gruas, vazhdoi, duke iu kthyer grave të tjera:

-Mund të marrë me vete disa veshje personale. Asgjë tjetër. Duhet ta lëjë menjëherë këtë shtëpi. Ju është caktuar një banesë tjetër.

Kunata që e kishte marrë vesh në një mënyrë aq të përnjëhertë dhe çnjerëzore vdekjen e të vëllait, pa vetëdije u ndie e fortë dhe e zonja e vetes.

-Më keq se kjo vrimë nuk mund të gjendet. E ku na qenka ajo banesë e re?- pyeti ndërkohë që e bija po ndihmonte nusen e dajës të ulej në një karrige. Asnjëra prej tri grave nuk qante. Përpara dhunës edhe dhimbja, ndonjëherë, shndërrohet në një memecëri të egër.

-Po ti kush je?

-Jam kunata e saj. Motra e të shoqit!- dridhej por vazhdonte të tregohej trimëreshë.

-Në një vend të bukur turistik. Por të shpejtohet: jashtë po pret makina.

- A mund … a mund ta shoqërojmë ne?

Ai u kthye nga shokët të tij, dhe mbasi bisedoi nën zë për disa minuta, u përgjigj:

-Dakord. Por nxitoni: nisja mbas dhjetë minutash.

Tre gratë filluan të përgatiteshin. Më saktë, kunata me të bijën: e treta vinte rrotull e mangut dhe pa folur. Morën me shpejtësi disa rroba, një dyshek, një peshqir, ndonjë jastëk, dy mbulesa: kaq u lejuan të merrnin.

Kur gjithçka qe gati, ajo hodhi sytë për herë të fundit në atë dhomë të vetme që për shtatë vjet kishte qenë shtëpia e tyre, sikur të donte të sigurohej që gjithçka ishte në vendin e vet (sa herë e kishte përsëritur atë gjest instinktivisht, duke dalë nga shtëpia për të shkuar në shkollë?) dhe për të fiksuar në kujtesë pamjen e fundit të atij vendi që kishte parë shkatërrimin e një familjeje. Vështrimi i shkoi mbi fotografitë që ishin mbi komodinë. Bëri t’i merrte.

-Shoqe, kemi thënë vetëm gjërat personale. Absolutisht asgjë tjetër. Gjithçka që është brenda kësaj shtëpie është konfiskuar.

-Edhe këto dy fotografi?

Tjetri ngurroi për një çast, pastaj tha:

-Mirë. Por merr vetëm fotografitë. Kornizat jo.

Ndërsa po kapërcente portën, u kthye edhe një herë. Vetëm atëherë nuk mundi ta përmbante ngashërimën. Ose vetëm atëherë mundi të qante. Dhe qau me një vaj të trishtë, plot ankth, zemërçjerrës, e mbështetur në supin e mbesës.

Nëna nuk e kujtonte mirë gjithë këtë: ai e mësoi nga Senka, ditët e para mbas daljes nga burgu, në Durrës.

Vetëm dyzetë vjet më vonë u botua nga gazetat një letër e mnerrshme që Kryeministria i dërgonte ato ditë pushtetit lokal të qytetit të vogël të Lushnjës, ku thoshte tekstualisht: “ Dërgohen në atë qytet, të dëbuara nga Tirana familjet e disa reaksionarëve të pushkatuar këto kohët e fundit për aktivitet terrorist kundër Pushtetit Popullor (vijonin nga emrat e tri familjeve, mes të cilëve, ai i familjes së tij). Interesohuni për sistemimin e tyre ne ndërtesa, gjithashtu edhe tu gjendet ndonjë punë sa për të siguruar bukën e gojës”.

Për nënën e tij u gjend punë vetëm vitin e parë. Dhe banesa për ato tri familje qe një stallë.

***

-Po pastaj, çfarë ndodhi?

Senka, duke vështruar horizontin e largët, ku deti dukej sikur donte të bëhej njësh me qiellin e përndezur nga ai perëndim i kuq flakë që dalëngadalë po shuhej mbas kodrave në perëndim të Durrësit, u përgjigj:

-Na ngjitën në karrocerinë e një kamioni ushtarak që kishte ndaluar përpara portës së shtëpisë. Brenda ishin dy ushtarë të armatosur. Nuk ishin policë, ndoshta ushtarë të shërbimit të detyruar. – Senka këmbënguli të bënte atë dallim, sepse ushtarët ndryshonin nga policët rrogëtarë të Shtetit.- Ne të tria u ulëm në një stol.

“Nuk kishim bërë as pak minuta rrugë, gjithmonë brenda qytetit, kur kamioni ndaloi përpara një shtëpie tjetër dhe disa minuta më vonë u ngjit një zonjë dhe një djalë i ri. Makina u rinis. Zonja filloi të fliste me ngut në frëngjisht me djalin që e shoqëronte. Nuk i njihja dhe pyeta mamanë (Senka e kishte thirrur gjithmonë mama nënën e tij) se kush mund të ishin dhe ajo mu përgjigj:

“Është e shkreta Odette me të birin. Burri i saj u arrestua në të njëjtën ditë që morëm dajën. E shkreta Odette… një e huaj…

“-Je ti, Nado? – pyeti në frëngjisht zonja Lezo, kur, për një çast, dritat e rrugës ndriçuan kamionin.

“ Po, Odette, jam unë.

“Nuk folën më.

“ Në dalje të qytetit makina ndaloi sërish. Dhe përsëri u ngjitën në kamion një zonjë e vjetër, e shoqëruar nga një djalë. Por ndërkohë ishte errësuar dhe unë nuk mund t’i dalloja fytyrat e tyre. Zunë vend pranë nesh. Askush mendoi të këshillonte: çdonjëra ishte mbyllur në dhimbjen e vet.

“ Mbas dy orës udhëtimi, kamioni filloi të ngjiste në një të përpjetë. Pak minuta më mbas ndaloi. Jashtë ishte errësirë e plotë. Kamioni ishte i mbuluar me një mushama të madhe. Nuk shihej pothuajse asgjë. Na zbritën. Përpara syve tanë, nga errësira doli profili i një lloj hauri. Nga xhipi, që kishte shoqëruar kamionin gjatë gjithë udhëtimit, zbriti një oficer dhe na tha:

“-Zonja, mirë se erdhët në Lushnje. Kjo është rezidenca juaj. Janë tri dhoma. Një për çdo familje. Mund të zgjidhni simbas shijes suaj. Këshilli popullor i lagjes është lajmëruar dhe do t’ju pajisë me triskën e bukës. Duhet të na falni, por nuk mu gjetëm dot vend më të mirë. Mungojnë shumë gjëra dhe nuk ka as korrent. Do të merren masa. Mirë ndejçi!

“Dhe hipi në xhip dhe u nis menjëherë. Edhe kamioni ndezi motorin. Pikërisht në atë çast, njëri nga ushtarët që ndodhej në karrocerinë e mbuluar, nxori trupin jashtë spondës dhe tha me nxitim:

“-Merre nënë: ka pak bukë dhe djathë. Është pak, por kaq kemi…

“Kur mbetëm vetëm, u ndjemë të humbura dhe të hutuara. U afrova të shihja cila ishte familja e tretë që do të banonte në atë kasolle, dhe vure re që edhe ata ishin të njohurit tanë: zonja Selfo me të birin.

“Atë natë për ne qe ngushëllim i madh që nuk ishim vetëm midis asaj dhimbjeje dhe vetmie. Nata ishte e ftohtë dhe e errët. Nuk do ta harroj kurrë. Ne, pesë gra dhe dy të rinj, hymë në njërën prej atyre dhomave (më kujtohet: në atë të mesit, për të mos e ndjerë shumë të ftohtin) dhe mbi dysheme, drejt e në tokë, ndezëm një zjarr të vogël. Por shumë të vogël, nga frika se mos merrte flakë e gjithë ajo kasolle që për gjashtë vjet do ishte banesa e atyre tre grave të veja.

“Askush nuk mbylli sy. Bënte shumë ftohtë dhe dhimbja ishte shumë e pranishme në secilën prej nesh. Tre familje vajtonin të vdekurit e tyre. Por seç kishte diçka të pazakontë në atë atmosferë dhimbjeje, diçka të zymtë në atë barakë ku shtatë njerëz, edhe pse respektonin dhimbjen e të tjerëve, nuk mund të mos mbylleshin me egoizëm brenda dhimbjes së tyre. Ishte diçka që ngjallte frikë. Vajtoheshin tre të vdekur dhe në vend të xhenazeve kishte një boshllëk çnjerëzor, një boshllëk i tmerrshëm që shqyente zemrën. E kam parasysh sikur të ishte tashti: nëna jote, duke qarë e heshtur, pa u kujtuar aspak, gërryente me thonj dheun e ngjeshur të dyshemesë…”

Rrëfimi i përkthyesit për një nga autorët më të lexuar në Shqipëri, Harold Robbins

Si erdhi në shqip “Mos dashuro kurrë një të huaj”?

Amik Kasoruho

Ngjarjet e çuditshme ngjasin edhe në jetë. Më përmend Robinsin. Është, për mua, autori më i dashur, përkrah Pirandelos. Edhe pse i dua ndryshe njërin prej tjetrit.

“Mos dashuro kurrë një të huaj” është një përkthim që e dua shumë jo vetëm se romani është një nga më tërheqësit dhe njerëzorët që më ka takuar të lexoj dhe ka një dinamizëm që të duket sikur je duke e parë në film, por edhe për një arsye krejt vetjake.

Ishte libri i parë që përktheja nga anglishtja. Dhe tortura e parë imja: anglishten – me aq sa e njihja në atë kohë – e pata mësuar në burg. Kam pasur mësues të jashtëzakonshëm. Por gjithsesi, njohuritë e mia në atë gjuhë ishin shumë të kufizuara.

Në Durrës jetonte një familje mike, ajo e Luigj Komaskut. Që të dy, burrë e grua, e njihnin shumë mirë anglishten. Kishin në shtëpi një bibliotekë shumë të pasur dhe unë, kohë mbas kohe shkoja aty dhe merrja libra për të lexuar.

Një ditë prej ditësh me japin një libër (pikërisht “Mos dashuro..”.) që u kishte rënë në dorë në një mënyrë të veçantë dhe të çuditshme.

Një fëmijë, që banonte pranë tyre, sheh në një kashun plehrash, një libër anglisht. Me gjasë do ta kishte lënë aty ndonjë turist… Fëmija e dinte se çifti Komasku e zotëronin anglishten (sot ai fëmijë duhet të jetë më shumë se 50 vjeç dhe mbase as që i kujtohet kjo ndodhi) dhe ua çon atyre në shtëpi.

Unë vendosa ta përktheja edhe pse nuk kisha asnjë shpresë se mund të ma botonin. Vuajta gjatë përkthimit edhe sepse një pjesë e dialogëve zhvilloheshin në “slang”, në të folmen tipike të mjediseve të varfra dhe të degraduara të Nju-Jorkut. Por pata fat. Në Kavajë aso kohe jetonte një mik i babait tim, që me vonë, në burg u bë dhe imi, Skënder Cilka, i cili ka pasë studiuar në Nju-Jork dhe e njihte mirë edhe të folmen slang. Atë e kam bezdisur kushedi sa herë për t’i kërkuar shpjegime dhe ai me një durim që rrallë herë e kam ndeshur te të tjerë, më jepte shpjegimet e duhura

Me një makinë shkrimi rrangallë, që ma kishin falur shokët, e shtypa në tri kopje. Një nga ato kopje ia çova Robertit (Shvarcit). Ishte koha kur ai kishte përkthyer për qejf të tij “Harkun e Triumfit” që qarkullonte dorë me dorë i daktilografuar në Tiranë.

Të njëjtin fat pati edhe Robbinsi im. Por atë që nuk e kishte bërë për vete, Shvarci e bëri për mua. Ia kaloi dorëshkrimin Kadaresë. Ky, mbasi e lexoi shkon dhe ia paraqet shtëpisë botuese “Naim Frashëri”. Nuk e di kujt. Libri nuk u pranua. Përgjigja që i dhanë Kadaresë qe “protagonisti nuk ka ide politike dhe shoqërore të qarta!” Dhe Kadare (sipas rrëfimit që më ka bërë Roberti) i nxehur, ua kthen: po pse mos pretendoni që në vitet ’30 në SHBA ky protagonist të kishte ide të qarta për revolucionin?

Sidoqoftë libri nuk u botua.

Dorëshkrimi, kur unë ika për në Itali, pat mbetur në Shqipëri dhe nuk di si e qysh, mbërriti në dorë të çupës sime të hallës dhe ajo ma nisi këtu mbas disa vjetësh.

Në vitin 1999, në mos qofsha gabim,më telefonon nga Tirana Arben Basha, që asi kohe bënte edhe punën e botuesit. E kishte pasë lexuar këtë libër si dorëshkrim, kur ai qarkullonte dorë më dorë (aq është e vërtetë sa e vetmja kopje që i shpëtoi humbjes, mua më ra në dorë mbas 3-4 vjetësh nga një shok që ma rekomandoi për ta lexuar(!). Pra e kishte lexuar dhe kërkoi t’ia çoja për ta botuar.

U botua. U ribotua. Për mua, si të thashë, ka mbetur ndër librat më të mirë që kam përkthyer.

Politika e përkthimeve

 Amik Kasoruho

Eseistikë mbi përkthimet, një vështrim në shqipe – fragment nga libri “Pa mëri”, “Përkthimet në shqip si shprehje tradite dhe alternativë”

 Kushtet për një punë të programuar, të planifikuar dhe të përqendruar në një seli të vetme, u krijuan me mbarimin e luftës, Por kjo punë, përgjithësisht, do të kishte një karakter të njëanshëm, një zgjedhje të kushtëzuar dhe një kahje plotësisht të politizuar. Politika e përkthimeve nuk mund të dilte jashtë kuadrit ku qe gozhduar mbarë veprimtaria kulturore shqiptare dhe nuk mund të mos i shërbente synimeve ideologjike të shtetit-parti. U fillua me shtetëzimin e shtypshkronjave dhe me mbylljen e shtëpive botuese private. Monopoli i kulturës do të kalonte nën kontrollin e plotë dhe ekskluziv të shtetit. Kthehej në këtë mënyrë një faqe e jetës kulturore të vendit për të shfletuar një tjetër, ku përzgjedhja e autorëve sipas kritereve politike, njëanësia në zgjedhjen e titujve për t’u përkthyer, censurimi i teksteve, zelli maniak (nga pikëpamja politike) për t’ua besuar përkthimet përkthyesve të pakomprometuar politikisht, do të formonin tërësinë e kritereve që do të respektoheshin në lëmin e përkthimeve. Është rasti të themi, bashkë me Freud-in: «Qytetërimi (lexo ai socialist ) është një akt që i imponohet shumicës së pabindur nga një pakicë që ka shtënë në dore mjetet e pushtetit…» Fjalori enciklopedik shqiptar (botuar më 1985-n nga Akademia e Shkencave të Tiranës) në zërin Përkthimet (faqe 827) pohon se: “Kushtet për lulëzimin e vërtetë të përkthimeve u krijuan pas Çlirimit». Ka një të vërtetë dhe një mangësi në këtë pohim.

E vërteta është se iu dha fund spontanitetit në zgjedhjen e autorëve dhe të veprave për t’u përkthyer, se kjo veprimtari do të zhvillohej me një kriter fort mirë të

përcaktuar (edhe pse me luhatje që, hera-herës, kalonin nga një ekstrem në tjetrin, në vartësi të koniunkturave politike brenda apo jashtë vendit). Si gjithë arti, edhe përkthimet duhej të shërbenin për formimin e mentalitetit socialist të shqiptarëve. Por edhe socializmi i Tiranës njohu periudha dobësie. Kështu, në fillim të viteve ‘60 nxori krye prirja për të sjellë në shqip një varg shkrimtarësh të njohur perëndimorë krahas shumë veprave të letërsisë sovjetike me vlerë relative. Në atë periudhë të shkurtër fatlume, u përkthyen vepra të Galsworthy-t, London-it, Mann-it, Dreiser-it, Zweig-ut, Remarque-t, Balzac-ut, Maupassant-it, Cronin-it, Miller-it, po të përmendim vetëm një pjesë syresh. Pavarësisht se, në njëfarë mënyre, vinin në dukje anët negative të jetës së shoqërisë kapitaliste (dhe kjo, afër mendsh, me një qëllim fort të përcaktuar), fakti që ato përkthime u vunë në qarkullim, nuk mund të mos e kënaqte lexuesin shqiptar, i cili, tashmë nuk mund të ngihej me veprat e realizimit socialist.

Në këtë vepër fisnike, në këtë transfuzion vlerash u angazhuan një numër i konsiderueshëm përkthyesish me vlerë. Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Skënder Luarasi, Pashko Gjeçi, Bujar Doko, Sotir Caci, Vedat Kokona, Robert Shvarc, Petro Zheji, Halit Selfo, Hamit Kokalari, Henrik Lacaj, Vasil Gjymshana, Alqi Kristo, Enver Fico, Mustafa Gërblleshi, Aurel Plasari, Ardian Klosi, Klio Evangjeli, Afrim Koçi, Brikena Çabej, Prokop Gjergo, Pirro Misha dhe përkthyes të tjerë u bënë njëlloj të njohur për lexuesin sa dhe vetë shkrimtarët më në zë të realizmit socialist. Madje, në shumë raste, ndodhte që përkthimet zhdukeshin nga raftet e librarive, ndërsa shumë vepra origjinale mbeteshin të pashitura. Këtë fakt na e pohon edhe një e dhënë interesante: as edhe një përkthim i letërsisë së Perëndimit nuk është botuar me tirazh më të pakët se 10.000 kopje (e barabartë me 0,4% të mesatares së popullsisë), pa folur këtu për ato raste kur kjo sasi dyfishohej. Rrallëherë qëllonte kjo me vepra origjinale. Përkthimet vinin e plotësonin në mënyrë më të natyrshme atë boshllëk (që thellohej me kalimin e kohës) të krijuar nga vepra origjinale të njëanshme, shpeshherë mediokre dhe gjithmonë të politizuara. Edhe pse romani Babit i Sinclair Lewis-it u botua me shkurtime (dhe, mos qofsha gabim, ishte hera e parë që thuhej), lexuesit shqiptarë, brenda pak orëve, boshatisën libraritë. Tre shokë i Erich Maria Remarque-t, përkthyer me mjeshtri dhe ndjenjë nga Robert Shvarci, shumë vjet pas botimit ruhej si të ishte një relikte nga ata që e zotëronin. Kështu, mund të thuhet për novelat e Zweig-ut, për Trilogjinë e Forsajtëve të Galsworthy-t, për Çifuten e Toledos të Feuchtwanger-it, për Tragjedinë amerikane të Dreiser-it: përkthimet e zgjedhura me vend dhe të shqipëruara me kujdes e kompetencë i ngjanin një komete në një natë të errët: drita e saj kalimtare thithej menjëherë nga hapësira e dëshiruar për dritë. Ato zunë vendin e dialogut të gjallë me botën e lirë, nga e cila vendi qe izoluar.

Mangësia, për të cilën u fol, ka të bëjë me faktin se, thuajse pa përjashtim, të gjitha përkthimet iu nënshtruan censurës. Një mendim apo një fjali që nuk përkonte me ideologjinë zotëruese, do të hiqej se s’bën nga teksti dhe – absolutisht në të gjitha rastet – çdo përkthimi do t’i paravihej një parathënie, e cila duhej të shërbente si çelës i leximit ku viheshin në dukje kufizimet ideologjike të autorit si njeri që i përkiste një shoqërie borgjeze. Nuk mund të lejohej e të bëhej një interpretim individual i leximeve: edhe Shakespeare-i apo Dante duheshin lexuar me syzet e estetikës socialiste. Nga këto detyrime ideologjike do të vuanin autorë, vepra e përkthyes. Nëse shkolla e realizmit socialist imponoi rregulla të hekurta për krijimtarinë, nuk mund të mos i zgjeronte kërkesat e veta edhe në fushën e përkthimeve.

Robert Shvarci, qysh në vitet ‘60, ishte afirmuar si një nga përkthyesit shqiptarë më interesantë. Ai pasuroi thesarin kulturor të bashkëqytetarëve të vet, duke përkthyer me një shqipe të hijshme, të zhdërvjellët dhe të pasur një varg veprash të letërsisë gjermane. Përktheu Remarque-n, (Tre shokë, Shkëndija e jetës, Asgjë të re nga fronti i perëndimit, Harku i Triumfit), Lion Feuchtwanger-in (Çifutja e Toledos, Rruga e mundimshme drejt njohjes), Bertolt Brecht-in (Nëna Kurajë, Arturo Ui dhe cikle poezish politike), Heinrich Heine-n (poezi të ndryshme dhe poemën Gjermania, një përrallë dimri), novela nga Zweig-u e të tjera.

E pra, ky njeri i talentuar dy herë radhazi ndjeu mbi vete “kujdesin” e regjimit. Herën e parë me dramën e Brecht-it, Arturo Ui, që do të shfaqej në skenën e Teatrit Popullor të Tiranës: plot gjashtë muaj zgjati diskutimi nëse duhej të jepej drama apo jo.

Censorët kishin frikë se mos spektatorët (e natyrisht edhe lexuesit) nuk do ta kishin aq të vështirë të hiqnin paralele në mes të dramës së Brecht-it dhe krimeve të diktatorit të Tiranës. Dhe gjatë atyre gjashtë muajve, përkthyesi jetoi me ankthin: ç’po mendonin për të ata që ishin aty lart, në majën e pushtetit?

Herën e dytë u ndesh ballë për ballë me ligësinë e një regjimi dhune. Pas interesimit të madh që kishte ngjallur romani Tre shokë, përktheu nga i njëjti autor, Remarque, Harkun e Triumfit. Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, e vetmja në të gjithë vendin që botonte letërsinë artistike (natyrisht shtetërore), s’pati kurajë ta botonte. Arsyeja: personazhi kryesor i romanit, një refugjat gjerman që, për t’u shpëtuar nazistëve, ishte strehuar në Francë, nuk kishte bindje politike të qarta e të prera dhe qëndrimi i tij ishte disi i pavendosur, i ndërdyshët dhe i lëkundur. Me pak fjalë, nuk paraqiste heroin antinazist klasik, sypatrembur. Nuk u botua. Ndërkohë, dorëshkrimi, i daktilografuar nga përkthyesi në tri kopje, kishte nisur të kalonte dorë më dorë ndërmjet miqve të vet. Ishte një praktike krejt e zakonshme për një vepër që, për mendimin e Shvarcit dhe të të tjerëve, s’kishte dyshim që nuk do të botohej. Kopjet filluan të qarkullonin mes dhjetëra lexuesish, aq sa vetë përkthyesi nuk e dinte ku kishin përfunduar. Vite më vonë, Robert Shvarci u thirr në Komitetin e Partisë të Rrethit të Tiranës ku i thanë troç se po bënte propagandë kundër shtetit, meqë dorëshkrimi “klandestin” po qarkullonte pa pëlqimin dhe pa lejen e autoriteteve dhe jashtë çdo kontrolli. Duke vepruar kësisoj, Shvarci kishte zënë vendin e shtetit. Remarque ishte një subversiv dhe romani i tij dëmtonte pushtetin popullor! Por ky paradoks duhej të kishte një vijim: në të vërtetë, pak kohë më vonë dhe në fakt, pak kohë më vonë, Harku i Triumfit u botua po nga ajo shtëpi botuese që e kishte refuzuar, duke i siguruar përkthyesit një sukses tejet të merituar. Por nuk mundi t’i kthente qetësinë e tronditur: Robert Shvarci e kishte parë veten në prag të derës së burgut.

Censura ndaj përkthimeve ushtrohej në forma të ndryshme. Pashko Gjeçi – një nga përkthyesit e poezisë së lashtë greke e latine – pothuajse kishte punuar një jetë të tërë për të përkthyer Komedinë Hyjnore. Parajsës iu desh të priste plot tetë vjet për t’u shtypur pas botimit të Ferrit, sepse të kujtonte pak si shumë kristianizmin dhe kjo ishte e papranueshme. Mark Dema nuk pati kënaqësinë ta shihte të botuar as Eneidën dhe asOrlandin e Ariosto-s, të cilat i kishte përkthyer me kujdes të madh dhe me ndjenjë përgjegjësie artistike e gjuhësore: përkthyesi kishte qenë në burg për opinione të kundërta me ato të pushtetit në fuqi dhe emri i tij nuk kishte si të bëhej publik duke u botuar. Vasil Gjymshana përkthente Voltaire-in, por u detyrua të hiqte dorë nga ajo punë aq e madhe: censura donte të ndërhynte rëndë. Bep Zorbës, kultivues i rafinuar i poezisë dhe përkthyes i ndjeshëm, nuk iu dha leja nga regjimi që të botonte përkthimet e tij nga letërsia anglo-saksone dhe, veçanërisht veprën poetike të Elliot-it që ai e donte aq shumë: pak për shkak të mesazhit të saj e ndoshta edhe më shumë sepse ai, Bep Zorba, kishte qenë në burg si “armik i popullit”.

Do të përktheheshin Aleksandër Tvardovskij, Kostandin Simonov, Kostandin Paustovskij, Aleksandër Fadejev, por nuk do të përmendeshin kurrë (përveçse si shembuj për t’u dënuar arti borgjez) Sartre, D’Annunzio, Wilde, O’Neil, Beckett, Kafka, Apollinaire dhe shumë të tjerë. Do të përkthehej ndonjë roman i Pratolin-it apo i Moravia-s (në mos gabohem vetëm Çoçarja) apo i Levi-t, por asgjë nga Petrarca, Leopardi, Foscolo, Manzoni, Carduci, Pavese, Malaparte, Pasolini, Berto, Montale, Ungaretti. Kultura italiane ishte më larg se kurrë. Pasternak, Sollzhenicin, Ahmatova mbetën vetëm emra. Përkthimet u nënshtroheshin trilleve politike të krerëve të partisë. Zgjedhja e veprave për t’u përkthyer u përqendrua kryesisht tek ato sovjetiket, kushtëzuar nga marrëdhëniet e mira që ishin vendosur (deri në vitin 1961) midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, dhe jo vetëm për këtë: për të mos lajthitur, edhe vepra shkrimtarësh perëndimorë shpeshherë përktheheshin nga rusishtja dhe botimi në gjuhët origjinale shërbente vetëm si tekst konsultimi!

Pas prishjes së këtyre marrëdhënieve, për një periudhë të shkurtër (që përputhet me çorientimin politik të vetë partisë, deri sa u lidh aleanca e re me “vëllezërit” kinezë), njohu një ngritje të vrullshme njëfarë lirie letrare dhe qe pikërisht në atë periudhë kur lexuesve shqiptarë u ranë në dorë vepra me vlerë. Por më vonë, pas atij lulëzimi të kulturës, për më shumë se pesëmbëdhjetë vjet u erdhi radha autorëve kinezë krejt të rëndomtë dhe autorëve thuajse të panjohur të Amerikës Latine.

Periudha që u shënjua nga kjo miqësi dëmprurëse për Shqipërinë, u karakterizua nga importimi i “revolucionit kulturor” kinez që qe preludi i një obskurantizmi mesjetar, i cili synonte të resiste nga kujtesa e njerëzve gjithçka kishte arritur njerëzimi në lëmin e kulturës. Ai revolucion u drejtua kundër kulturës. Shqipëria e Enver Hoxhës u krodh kokë e këmbë në atë aventurë, edhe sepse eliminimi i çdo pike referimi, pamundësia e cilitdo lloj krahasimi me botën e qytetëruar do t’i lejonte gjysmëperëndisë së Shqipërisë të shpallej – krahas me “timonierin e madh Mao” – si marksist-leninisti më i madh i gjallë.

Pikërisht në atë kohë, përkthyesit shqiptarë – duke përfituar honorare qesharake – sollën nga shqipja në gjuhë të huaja “veprat” e Enver Hoxhës dhe broshurkat propagandistike të Institutit të Studimeve Marksiste-Leniniste të Tiranës. Në kohën kur Partia e Punës e Shqipërisë imitonte Partinë Komuniste Kineze, u ndalua shfaqja e të gjitha operave muzikore perëndimore, nga repertori i koncerteve u ndalua deri Bethoveni dhe u bë gjithçka që njerëzit të bindeshin se socializmi puritan e kishte shndërruar globin e tokës në një trup me dy qendra rëndese, njëri nga të cilët ndodhej në Pekin dhe tjetri në Tiranë. Në këtë periudhë, përkthimet reshtën së qeni një komponent i jetës kulturore shqiptare.

Nëse në vitet ’60 përkthimet qenë një zgjedhje fatlume për të mbushur disi zbrazëtinë shpirtërore që po bëhej gjithnjë e më e thellë në Shqipëri, tani, në kushtet e një politizimi të dhunshëm dhe absurd të jetës, vetë përkthyesit u zvarritën në shtjellën e një kotësie të padobishme. Por një pjesë e tyre vijoi të kultivonte atë ushtrim që synonte t’u transmetonte bashkëkombësve të vet manifestime të kulturës universale që, sipas John N. Myres-it “janë ato që i mbeten njeriut nga e kaluara, që veprojnë në të tashmen për të bërë të mundur ngjizjen e së ardhmes”. Shumë përkthyes, duke punuar në kondita tejet të vështira, duke u bërë ballë orareve masakruese për të përkthyer fjalimet, letrat apo “veprat” e Enver Hoxhës, vijuan të përkthenin, mbrëmjeve, në shtëpi ku nuk kishin një kthinë që t’u shërbente si studio, vepra të cilat shpresonin që një ditë të mund të botoheshin. Autori i këtyre radhëve e di se pikërisht në këtë periudhë pune cfilitëse dhe që nuk gëzonte kurrfarë mirënjohjeje, Robert Shvarci përktheu poemën e Heine-sGjermania, një përrallë dimri, që do të shihte dritën e botimit vetëm në vitin 1990. Dhe kur përkthente vargjet

Shtrëngimi ishte për të paktët,

që bënin dhe shtypnin ca shkrime…

kishte në mendje pikërisht atë aradhe përkthyesish, kolegë të tij, të cilët, bashkë me një pjesë shkrimtarësh, e çmonin lirinë e tyre të shprehjes dhe do ta kuptonin domethënien e qortimit të gjermanit të madh:

Ajo liria praktike, e jashtme,

fort shpejt idealin ka për ta zhdukur

që ne e përkundnim thellë në gji…

Arti, ai i vërtetë dhe i lirë, nuk mund të frymonte në një vend ku sundonte mediokriteti, konformizmi dhe përshklitja e vlerave të vërteta botërisht të njohura. Merita e punës së përkthyesve është se ata mundën të përftonin atë që nuk kishte mundur letërsia e realizmit socialist (dhe që as nuk mund ta arrinte): të edukonte te lexuesit shijen e një letërsie të mirë dhe të shëndetshme, ndjesinë e së bukurës dhe së drejtës, dimensionin thellësisht njerëzor të artit, cilësi këto që mund të shkrihen në një simbiozë harmonike me pritmënitë dhe nevojat shpirtërore të lexuesve vetëm në një vepër të vërtetë letrare.

Lexuesi, duke çelur një dialog të hapur dhe të thelluar me kulturën, do të ishte më i motivuar për një cilësi më të lartë të jetës. Të kesh një mendje të kthjellët dhe të ndriçuar do të thotë të dish të zgjedhësh, pavarësisht nga shtrëngimet apo imponimet. Kontakti me kulturën e të tjerëve u jep ekzigjencave të individit një përmbajtje më njerëzore, duke e shtyrë me vetëdije në shtegtimin drejt asaj që është më e mirë. Por përkthimet patën edhe karakterin e një shfrimi etik dhe intelektual për atë që kishte zgjedhur një jetë të kundërt me atë të konformizmit. Lasgush Poradeci, liriku më i rafinuar shqiptar, nuk e ndjeu të shkruante nën diktat: heshti dhe gjeti strehë të përkthimet për të shfryrë ngarkesën e tij emocionale, i vetëdijshëm se poezia e tij nuk do të kishte atë tingëllim fisnik që e kishte shquar, i bindur se do të tradhtonte veten si njeri dhe si artist duke vargëzuar lëvdata për regjimin, preferoi të heshtte dhe të mos bashkohej me korin e lajkatarëve badihava. Qe kjo një formë proteste e artistit të madh që ndihej i kufizuar në shprehjen e tij. Iu kushtua tërësisht përkthimeve (Goethe, Heine, Pushkin, Majakovski qenë autorët e tij të preferuar), duke pasuruar kështu jo vetëm thesarin kulturor të shqiptarëve, por duke dhënë edhe një shembull të madh ndjeshmërie të lartë artistike dhe mjeshtërie të padiskutueshme.

Nga kjo pikëpamje, përkthimet duhen parë jo vetëm si një element plotësues kulture, por edhe si pjesëmarrje në atë përpjekje që, duke fshirë kufij, synon ta bëjë individin një njeri të lirë, pjesëtar të botës.

Një tipar shumë i rëndësishëm i përkthimeve qe kontributi për të kristalizuar një gjuhë të pasur, dinamike, shprehëse. Çdo përkthyes, duke ruajtur mënyrën e vet të veçantë për të dhënë në shqip veprën e përkthyer, dha një ndihmesë të madhe për pasurimin e vetë gjuhës shqipe, duke e bërë të denjë për të transmetuar sa më korrekt stilet dhe përmbajtjet nga më të ndryshmet.

Një pjesë e mirë e përkthyesve ishin vetë shkrimtarë, por preferuan ta kufizonin veten: u përmend Poradeci, por Mitrush Kuteli ishte tregimtari më i mirë shqiptar. Vedat Kokona ishte romancier dhe novelist. Robert Shvarci ishte poet: rrallëherë u panë krijime të tyre. Ata (dhe të tjerë) ishin të bindur se shoqëria kishte nevojë për vlera, prandaj e frenuan ambicien e tyre krijuese, duke kontribuar që të kapërcehej kriza e identitetit kulturor që ndihej në një pjesë të shoqërisë shqiptare. Në kohën kur shtypej që në të lindur, çdo përpjekje kulturore që dilte jashtë hapësirave të ngushta të dekretuara nga diktatura që ushqehej me një ideologji absurde asgjësuese, vepra e merituar e përkthyesve shqiptarë të kujton vargjet e Majakovskit:

Duhet t’ia zhvasim gëzimin së ardhmes.

Në këtë botë nuk është vështirë të vdesësh,

të jetosh, kjo është e vështirë.

Dhe puna e tyre kontribuoi t’u komunikonte shqiptarëve, në periudhën më të errët të jetës së vendit të tyre, vlerat e letërsisë së madhe. Nëse pesëdhjetë vjet diktaturë i kishin shkallmuar këmbët urës së komunikimit njerëzor, ata bënë çmos për t’i rindërtuar.

Dhe pikërisht për këtë arsye që ata, përkthyesit shqiptarë, mund të thonë bashkë me Edmund Husserl-in: “thellë në ndërgjegjen time e ndiej veten që jetoj në botë”, në një botë ku të kishe një ndërgjegje ishte diçka me rrezik dhe që të dëmtonte, nuk është pak. Përkundrazi.

Revista “IN OLTRE”, Bari, qershor 1994

Gazeta “Standard”, në suplementin letrar “Logos&Art” i kushton këtë numër special, me përmbledhje nga krijimtaria dhe publicistika