Bardhyl Londo: Si i njoha gruan ruse të Dritëro Agollit dhe të dashurën bullgare të Fatos Arapit

Fatmira Nikolli

Bardhyl Londo e ka kthyer vëmendjen nga kujtimet. Me rastin e botimit të poemave, dikur të ndaluara e problematike nën titullin "Fluturimi i korbave", ai sot kujton edhe kohën kur ato u shkruan. Krahas tyre, sjell ndër mend edhe censurimet dhe mënyrat e ndalimit, herët në vitet e rinisë së tij. Një vend të veçantë në këto copëza kujtimesh zënë edhe dy femra, që në fakt nuk kanë edhe aq të bëjnë me vetë London. Bëhet fjalë për dy zonja që i takonin kampit sovjetik në vitet e Luftës së Ftohtë. Dy femra, njëra ruse e tjetra bullgare dhe lidhjet e tyre të forta me Shqipërinë... Njëra syresh quhej Nina, rusja e bukur, ish-bashkëshortja e Dritëro Agollit. Tjetra është Tanja, bullgarja e ëmbël, një femër mjaft e dashur për Fatos Arapin. Londo na rrëfen takimet dhe bisedat me to dhe me shkrimtarët në kohë të tjera, kur bukuria dhe ndikimi i atyre femrave në mendjet e shkrimtarëve (pse jo në penat e tyre), kishte të tjera përmasa... Mund të thuhet, se këto zonja në çaste të caktuara, mund të kenë qenë edhe muzat e autorëve shqiptarë, ndonëse jeta e këtyre dy çifteve është 'sanksionuar' nga qeveritë e sistemet politike të kohës....!
E, në këtë ndërmendje pothuajse "të harruar", ai shkëput copëza bisedash e udhëtimesh me miqtë e tij shkrimtarë si Dritëro Agolli dhe Fatos Arapi. Qytetet ku kujtimet marrin jetë janë të ndryshme, Sofje, Moskë, Tiranë. Edhe ambientet po ashtu. Diku, është ndonjë lokal moskovit, diku në ndonjë hotel, e në ndonjë rast tjetër është e famshmja Lidhje e Shkrimtarëve, zyra e drejtorit, kafja përballë apo pranë.... Londo, sillet nga një kohë në tjetër, shkëput prej tyre ato ngjarjet e rëndësishme, shkëput frazat e pathëna apo ato të thëna, kumti i të cilave, ka tjetër kuptim. Brezi i tij zë një vend të rëndësishëm në këto kujtime të shkurtra, hedhur si shpejt e shpejt, si një pasthënie e "Fluturimit të korbave". Por, mbase duke dashur t'iu shmanget keqkuptimeve, ai shkruan se "nuk dua të bëj apologjinë e brezit tim, sepse në radhë të parë nuk ka nevojë për këtë apologji, krijimtarinë e tij, vlerat e vërteta nuk i kërcënon asgjë. E vetmja gjë që nuk falet është mungesa e seriozitetit dhe dashamirësisë për ta parë krijimtarinë e këtij brezi me syze realiste dhe objektive, ose për ta 'kryqëzuar' krijimtarinë e tij pa e lexuar fare". E ndërsa kjo vjen si thirrje, a si një trokitje për të tërhequr vëmendjen, ai thotë se një gjykim i tillë, "që për fat të keq ndodh rëndom edhe në ditët e sotme, nuk bën gjë tjetër veçse vazhdon zgjatimin famëkeq të turmës së pathelluar, e cila duke kërkuar dënimin e Krishtit dhe duke lënë të lirë Barabën, në të vërtetë vazhdon të kryqëzojë veten".
Po si e konsideron ai, brezin e tij letrar? "Në biseda mes miqsh, shpeshherë brezi që hyri dhe u konsolidua në poezinë shqipe në vitet '80 vetëquhet edhe si 'brez i humbur'. Ai erdhi në letërsi kur brezi pararendës i tij, ai që njihet me emrin brezi i viteve '60, tashmë i kishte zënë të gjitha vendet në tryezën e madhe poetike", - shkruan Londo. Sipas tij, pas një menopauze të gjatë të poezisë shqipe që nga vitet '30 (përjashto ndonjë autor si Sejfulla Malëshova, që njërën këmbë e kishte te Rilindja, dhe Fan Noli si ithtar i betuar i tij, dhe tjetrën te poezia me tezën e Realizmit Socialist), vitet '60 sollën një bum të vërtetë në poezinë shqipe. Londo mendon se emra të shquar, personalitete dhe talente të shënuara, populluan poezinë shqipe dhe kjo ishte një ngjarje emancipuese jo thjesht letrare dhe kulturore, por edhe shoqërore. Sipas poetit, duke respektuar dhe mësuar shumë nga brezi paraardhës, (ishte, pra, një shkollë e çmuar për brezin e viteve '80), në mënyrë paradoksale brezi i viteve '80 duhej të luftonte edhe modelet që censura zyrtare përpiqej t'i impononte me anë të propagandës, botimeve, kritikës, apo shkollës dhe që ishin krijuar po nga ky brez. "Shpeshherë duke anashkaluar vlerat e vërteta artistike të poetëve të viteve '60 dhe duke marrë si model krijime të tyre ndoshta të dorës së dytë, propaganda zyrtare krijonte modelin se si duhej të ecte poezia e brezave që vinin (në fakt ishte anti-udha, nuk ishte udha). Dhe jo pak poetë, për fat të keq edhe të talentuar, ranë dhe nuk dolën dot prej këtij kurthi. E ashtuquajtura temë e madhe, që propagandohej kudo, ishte në fakt varri i vogël dhe mjeran ku u varrosën shumë poetë....", - shkruan ai. Më poshtë, prej kujtimeve të tij kemi shkëputur disa mendime për censurën dhe dy takime të veçanta. Sepse Londo boton poemat e ndaluara nën një titull domethënës, "Fluturimi i korbave", e bashkë me këtë fluturim të së ndaluarës që vjen tek ne me poemat e një kohe tjetër, vijnë edhe kujtimet. Ato iu takojnë veprave të ndaluara, femrave të ndaluara e dashurive të ndaluara. Trekëndëshi "mistik" është Tiranë-Peterburg-Sofje. 

Rrefimi i Londos 

Takimet e rralla me botën, nganjëherë merrnin trajta komike, por që në fakt ishin shumë tragjike. Më 1987 më ra rasti të shkoj në Bullgari në një takim ballkanik shkrimtarësh. Edhe Sofja, ndonëse shumë pranë Tiranës jo vetëm gjeografikisht, por edhe nga sistemi politik, m'u shfaq si botë krejt tjetër. Askund nuk pashë radhët e gjata, të cilat në Tiranë në ato vite kishin arritur kulmin e tyre. Kur më në fund munda të shikoj njëqind apo njëqind e pesëdhjetë burra dhe gra që kishin krijuar një resht të qetë para një dyqani, ndjeva njëfarë lehtësimi se nuk ishim vetëm. E pyeta shoqëruesen tonë. "Radhë është", - më tha e habitur për pyetjen time. "Përse mbajnë radhë", - këmbëngula unë. "Në Sofje, - tha ajo, - nuk dalin shpesh banane." Zhgënjimi im ishte i madh. Por ai u rrit edhe më dhe u vesh me një petk tragjikomik në drekën që pasoi. Në fund kamerierët na sollën një pjatancë me banane. Për ironi të fatit, pikërisht në një kryeqytet të huaj të një vendi fqinj që i përkiste edhe ai ish-Lindjes Komuniste, unë isha Adami që duhej të hante mollën e ndaluar. Dëshira për ta provuar ishte përvëluese. Por si ta qëroja? Pasi morën të gjithë (unë ndërkaq e mësova procesin e zhveshjes së frutës "së ndaluar"), mbetën vetëm dy copë. Unë mora njërën dhe pastaj u zgjat edhe një dorë: ishte kolegu rumun. Duke mbajtur frutën "e ndaluar" në duar më pëshpëriti me një humor therës: "E kuptova se te ju, ashtu si tek ne, nuk rriten banane".
Por censura ishte aty, ndoshta dhe më e egër se më parë dhe mbi të gjitha më e sofistikuar. Haraçi ndaj saj, në një mënyrë apo tjetër, duhej paguar, por në të njëjtën kohë duhet të ruaje edhe përgjegjësinë e shkrimtarit "ndaj së vërtetës dhe lirisë". Censurës nuk i shpëtonte dot as Kosova. Dhe kjo ishte një nga shfaqjet më të dhimbshme dhe trishtuese të shfaqjes së censurës.
Viti 1981 ka qenë nga më të veçantët në ambientet e Lidhjes së Shkrimtarëve. Ato ishin pasdite të gjata kur poezia më braktiste, me këtë varg fillon një poezi shumë e bukur e poetit polak Zagajevski. Në vitin 1981 ne kishim braktisur gjithçka dhe ndiqnim gjithë sy e veshë vetëm ngjarjet në Kosovë. Kishim harruar poezinë, nuk i ndienim më radhët e gjata para dyqaneve që kishin filluar të kërcënonin kryeqytetin shqiptar si kolera e Kamysë, kishim harruar madje veten, dhe jetonim e flisnim vetëm për Kosovën duke "vjedhur" lajme nga radiot e huaja, por edhe nga televizioni i Beogradit, kur mundnim që ta kapnim, sepse edhe ai, si gjithë televizionet e huaj, zhurmohej...
"Epitaf i shtatë ëndrrave"
Një ditë të vitit 1988, hyra të hënën, si çdo të hëne tjetër, në Lidhje. E hëna, për ne që punonim në gazetën "Drita", zakonisht fillonte nga kafja e mëngjesit, vazhdonte me mbledhjen e radhës, ku bënim planin e dy numrave të gazetës, dhe pastaj pothuaj bënim njëfarë pushimi. Megjithëse ishte dita me më pak punë se të tjerat, ishte në të vërtetë dita më me tension: prisnim të binin telefonat nga Drejtoria e Shtypit dhe të komunikonin "mëkatet" që kishim bërë. Në zyrat e censurës ishte lexuar gazeta dhe ne prisnim verdiktin e qortimit apo edhe të dënimit. Ishte Dita e Gjykimit, ndonjëherë dhe për dikë edhe Dita e Kryqëzimit.
Sa hyra në kafe ndjeva se gjithë sytë ishin përqendruar mbi mua. Në gjysmat e syve lexohej keqardhje dhe solidaritet, në të tjerët njëfarë gëzimi herë i fshehtë dhe herë i hapur, madje më vonë më dukej sikur kishte nga ata që fërkonin duart dhe i thoshin vetes apo njëri-tjetrit "e pat dhe ky…".
Diçka ndieja, por nuk kuptoja asgjë. Sapo u ula, pa porositur kafen, erdhi sekretarja e Dritëroit dhe më tha: "Të kërkon kryetari!". Ngjita shkallët me një parandjenjë të keqe. Dritëroi më priti si gjithmonë me dashamirësi dhe me pyetjet e tij të zakonshme plot humor. Pastaj, si e kuptoi që unë nuk kisha marrë vesh asnjë gjë, hapi një sirtar, nxori arxhanset, buletini i lajmeve që Agjencia Telegrafike Shqiptare përgatiste për instanca të larta shtetërore, shkëputi dy a tre fletë, dhe m'i zgjati: "Lexoji, - tha, - unë po dal të pi një kafe dhe do të vij shpejt". Pasi kyçi derën nga jashtë, gjë që ma shtoi edhe më ankthin, iku më tepër për të më lënë të lexoja i qetë se për të pirë kafe.
Ishte një recension i radios "Zëri i Amerikës" për poemën time "Epitaf i shtatë ëndrrave". Në atë kohë "Zëri i Amerikës" të dielave jepte një emision prej disa minutash nga letërsia shqipe. Atë të diel nuk e kisha dëgjuar. Recensionet, sipas shumë të dhënave dhe besoj duhet të jetë kështu, i përgatiste Arshi Pipa. Recensioni ishte gjysmë letrar dhe gjysmë politik. Më duhet të them se ishte mjaft profesional dhe më vjen keq që nuk e kam tashmë origjinalin. U interesova te stafi i sotëm i "Zërit të Amerikës" dhe me gjithë gatishmërinë e tyre, nuk kam mundur ta gjej.
Sidoqoftë, e mbaj mend shumë mirë. Autori i recensionit kishte kapur thelbin e poemës dhe përdorte pikërisht termin "zvetënimi i njeriut në socializëm" dhe fundin e shpejtë të kësaj shoqërie për shkak të këtij zvetënimi. Ky ishte edhe konceptimi im: poema ishte ndërtuar në shtatë ëndrra sipas konceptit biblik: Zoti e ndërtoi botën në shatë ditë. Në poemë jepej inversi: si u prish bota në socializëm po për shtatë ditë. Në konceptimin tim kënga e tetë e titulluar "Vetëvrasja ose vazhdimi i ëndrrës së shtatë", duhej të titullohej "Apokalipsi", por të bëje këtë do të thoshte të kryeje një vetëvrasje të sigurtë. Pikërisht këtë ndryshim po e bëj në këtë botim pa tradhtuar aspak veten dhe poemën nga mënyra si ishte menduar në atë kohë. Ndryshimi tjetër është se po heq epilogun, i cili, edhe pse nuk e komprometon mesazhin, më është dukur gjithmonë si një mish i huaj, si një lloj happy end i detyruar, si një haraç për t'ia paguar censurës së atëhershme.
Më tej, vazhdonte interpretimi politik i poemës dhe ditëve që po kalonte Shqipëria. "Prisnim, - thoshte shkrimi, - që ndaj autorit të merreshin masa dhe dënime të ashpra, por fakti që ai mori çmimin "Migjeni" (sapo e kisha marrë këtë çmim me librin "Si ta qetësoj detin") dhe madje emrin e tij e përmendi dhe sekretari i propagandës (fjala ishte për një plenum të Lidhjes, ku sekretari i atëhershëm i Komitetit Qendror, Foto Çami, midis shumë emrave të tjerë kishte përmendur dhe timin), do të thotë që në Shqipëri priten ndryshime të shpejta. Por ndryshimet ishin dëshirë e "Zërit të Amerikës" sepse nuk dukej asnjë shenjë e sigurtë ndryshimi në Shqipëri, përkundrazi trumbetohej me të madhe vija e "besnikërisë dhe vazhdimit" të diktatorit të vdekur... 

Në Sofje me Tanjën e Arapit... 

Nuk ishte e censuruar vetëm ajo që shkruanin shkrimtarët. Ishte e censuruar dhe jeta e tyre private. Censura ndërhynte brutalisht edhe në marrëdhëniet më të pafajshme njerëzore. Dhe atëherë kjo ndërhyrje në të shumtën e rasteve merr formën e dramave të forta ose edhe të tragjedive. Disa nga këto tragjedi unë i kam prekur nga afër.
Gjithkush e mban mend Tanjën e poezive aq të bukura të poetit Fatos Arapi. Dashuritë me emrin Tanja, tragjeditë me emrin Tanja… Kishim dy ditë që ishim në Sofje me Fatos Arapin. E shikoja që poeti nuk ishte fare i qetë. Sapo mbaronim detyrimet zyrtare (ishim në një takim shkrimtarësh ballkanikë në vitin 1987) nxirrte nga çanta të cilën s'e lëshonte kurrë nga dora një bllok të vogël, kërkonte një numër dhe telefononte sa herë kishte kohë të lirë. Ishte një ritual që përsëritej shpesh. Ditën e tretë e pyeta a e kishte takuar Tanjën, sepse pavarësisht se nuk kishim folur kurrë për të, Tanja ishte jo vetëm legale por tepër e njohur në Shqipëri nga poezitë e Fatosit. M'u përgjigj thatë "jo". I thashë se nuk ishte aspak njerëzore që pas tridhjetë e ca vitesh të vish më në fund përsëri në Sofje dhe të mos dish diçka për të. "Po e kërkoj në telefon, - tha, - por s'më përgjigjet njeri" (kishin kaluar tridhjetë a më shumë vjet dhe poeti ende e ruante numrin). "A ia di shtëpinë?" - e pyeta. "Mos, - tha, - se do të të marr edhe ty në qafë." Më në fund, pas njëfarë debati, u nisëm te një shtëpi fare e zakonshme dykatëshe. Në katin e dytë, pasi i ramë ziles, derën na e hapi një plakë veshur me të zeza, me shami të zezë në kokë, tamam si plakat tona të jugut. Sa na pa ngriu si në baladën e Konstandinit dhe Doruntinës. "Uh", - Fatosi mundi vetëm të mërmërisë pas pak. Na ftoi të hynim brenda, gjë që ne kishim frikë ta pranonim dhe pas kësaj na tha se Tanja nuk ishte në shtëpi, por sa të kthehej ajo do ta lajmëronte.
Tanja ishte sa e bukur aq edhe në një depresion të thellë. Pasi ishin ndarë me Fatosin, njëri në Bullgarinë revizioniste, tjetri në Shqipërinë marksiste-leniniste(!!!), ata e kishin të ndaluar të informoheshin edhe për shëndetin e njëri-tjetrit. "Tragjedia me emrin Tanja" kishte vazhduar në mënyrën më të tmerrshme. Pas një martese të dështuar, kishte humbur në një aksident automobilistik edhe djalin e vetëm katërmbëdhjetëvjeçar. "Tani, - më tha (më shumë komunikonte me mua, sepse Fatosi me ndjeshmërinë e tij të jashtëzakonshme njerëzore e kishte vështirë të dëgjonte lajme të tilla), - dua vetëm të iki nga ky vend, nuk mund të rri më." Dhe vërtet kur pas disa kohësh u ndodha përsëri në Sofje, u interesova par Tanjën dhe më thanë se kishte ikur përfundimisht në Kanada.
"Tragjedia me emrin Tanja" na shoqëroi një pasdite të gjithë për t'u blerë diçka grave tona me atë pak dietë që kishim, por edhe me honorarin që na dhanë zemërgjerësisht bullgarët pas dy intervistave. Rrugës për në hotel i thashë Tanjës se ia morëm edhe shpirtin nga lodhja edhe kohën. "U sakrifikuam për të tjerët si Krishti", - shtova. Ishte hera e parë që e pashë Tanjën të buzëqeshte e çliruar nga makthet që e mundonin.
Ndarja ishte përsëri si një epilog tragjedie. Në dhomën e hotelit "Rodina", ku ishim vendosur, më telefonojnë nga recepsioni dhe më lajmëruan se dikush më priste. Zbrita menjëherë. Në holl priste Tanja e përhumbur si për herë. Më propozoi një kafe. "Nesër ikni, - tha, - erdha të ndahemi." "Po Fatosi", - e pyeta. "Jo, - më tha, - thuaji ti që Tanja erdhi…"
Edhe pas tridhjetë vjetëve ishte frikë takimi, frikë ishte ndarja. Kështu u ndamë me "tragjedinë me emrin Tanja", ajo në botë tjetër, ne në një botë tjetër. Ishin botët që krijonte censura. 

Në Peterburg me Ninën
e Agollit 

Kthetrat çnjerëzore të kësaj censure do t'i shikoja pas pak vitesh përsëri, kësaj here në Petërburg. Kishim ditë që ishim në Moskë me Dritëro Agollin të ftuar nga organizata e shkrimtarëve rusë (nuk ia mbaj mend emrin, se në atë kohë kishin disa organizata). Dritëroit i telefonin çdo mbrëmje nga Petërburgu. Takimi me Ninën (çuditërisht edhe ajo vuante nga një depresion i thellë, gjë që mund ta lexoje pa qenë mjek) ishte pak i jashtëzakonshëm: po rrinim të dy me Dritëroin në hotelin "Petërburg", kur dera u hap dhe hyri një grua. Duke menduar se ishte ndonjë nga ato femrat që popullonin atëherë hotelet ruse, i dola përpara, e shava me gjithë atë arsenal të pafund sharjesh që ka gjuha ruse, madje e fyeva rëndë. Ajo ngriu dhe u zbeh si meit. Ktheva sytë nga Dritëroi, i cili po qeshte. "Lëre, - më tha, - se është Nina." Tavani i kafes së hotelit gati sa s'më ra në kokë. Mërmërita diçka shqip për t'i kërkuar falje Dritëroit. Nina që e kishte marrë veten, shpërtheu duke më shumëzuar mua me zero a thua se nuk isha fare aty. "Si s'kini turp, - tha, - nuk mjaftojnë ato që më tha ky (kjo trajtë drejtimi në gjuhën ruse është shumë fyese), por vazhdoni të më fyeni ende duke folur shqip me njëri-tjetrin…"
Ditët që pasuan në Petërburg sa herë binte rasti të takoheshim, natyrisht që Nina as m'i hidhte sytë, jo më të më fliste. Përpiqesha të komunikoja me djalin e Dritëroit, që atëherë ishte tridhjetepesëvjeçar dhe që donte të fliste shqip, por të vetmet fjalë që mbante mend dhe që i shqiptonte shumë keq ishin "bukë", "djathë" dhe "Xhexhe" (e ëma e Dritëroit).
E kisha shumë të vështirë të ndahesha në mënyrë kaq armiqësore me Ninën. Por shpëtimi erdhi krejt papritur. Ditën që po iknim nga Petërburgu, u kujtova se kisha me vete një kopje të poemës "Ditë njerëzore", të cilën sapo e kisha botuar. Guxova dhe ia dhashë Ninës me një autograf të shpejtë. Nina ndryshoi si me magji, u përlot dhe më puthi miqësisht. "Të thashë, - i tha Dritëroi me natyrën e tij krejtësisht të papërsëritshme, - se nuk është djalë i keq…"
Në Moskë pastaj Dritëroi më tregoi se si kishte shkuar për darkë te familja e Ninës, si kishte ndenjur Nina midis Dritëroit dhe burrit me të cilin jetonte dhe mua më erdhi keq që nuk kisha pranuar të shkoja. Kur më propozoi Dritëroi për darkë e pyeta se çfarë ishte kjo darkë. Ai më shpjegoi se ku do të shkonim. "Po unë ç'duhem atje, - i thashë, - apo të vij si krushk?" Dritëroi qeshi dhe më la ta shijoja në liri të plotë atë natë në Petërburg. Por në Moskë më tha gjithashtu se i kishte telefonuar burri i Ninës, i kishte thënë të mos vinte më në Petërburg, sepse Nina tashmë kishte një krizë të thellë depresioni dhe kishte filluar t'i pinte ilaçet me grushte…
Poema "Ditë njerëzore" natyrisht që ka shumë prej këtyre dy tragjedive njerëzore dhe miliona e miliona simotrave të tyre në botë. Parizi ia vlen një meshë, thuhet sa herë që përkujtojnë princin e famshëm që ndërroi disa herë fenë nga katolik në protestant dhe e kundërta, vetëm për të shpëtuar Parisin nga shkatërrimi. Për tragjedi të tilla që kanë të bëjnë drejtpërdrejt me realizimin e njeriut, me realizimin e marrëdhënieve njerëzore ia vlen të shkruash dy vargje: "Dashuria është një monument/ mbrohet nga njeriu".