Luljeta Lleshanaku: Këtu te ne sundon ideologjia e përfitimit me çdo kusht

Nga INTERVISTA IDE nga Alfred Lela

-Ka një debat të herëpashershëm, i cili kalohet tangent në fakt, për cilësitë ose të metat e ideologjisë në Shqipëri,ose në politikën e saj më saktë. Njëfarë mospëlqimi, sidomos kur flitet për të djathtën tonë e cila, thonë kritikët, nuk është e djathtë klasike, më shumë një parti popullore, e punëtorëve, e ish-të përndjekurve, një miks që nuk i përgjigjet konservatorizmit që nënkupton shtresat e pasura dhe mbrojtjen e interesave të tyre. E njëjta edhe për të majtën shqiptare: shumë e pasur për të qenë e majtë dhe për të qenë e vërtetë. Si do e bënit ju një klasifikim të së majtës shqiptare? Sa e majtë dhe sa shqiptare është ajo?

 Po, nuk mund të bësh krahasime, për një arsye të thjeshtë: të dy krahët, partitë e majta dhe të djathta, e filluan aktivitetin nga pika zero, në një shoqëri shqiptare pa klasa, ashtu siç e trashëguan nga komunizmi. E djathta, si partia e parë opozitare, natyrshëm u pozicionua në mbështetje të grupeve të cilave u kishte ardhur thika në kockë prej komunizmit, punëtorët, bujqit, të persekutuarit politikë dhe një pjesë e intelektualëve. Por, kjo nismë, nënkuptonte edhe mbështetjen e interesave ekonomike të këtyre grupeve, të cilat gjithsesi, binin në kundërshtim me njëra-tjetrën. Rikthimi i pronave pronarëve të ligjshëm, që përkonte më interesat e të deklasuarve, që në të shumtën e rasteve (por jo doemos) ishin edhe të përndjekurit politikë, shkonte ndesh me interesat e bujqve aktualë që gjithashtu, për shkak të pakënaqësisë ndaj regjimit të shkuar, ishin renditur në mbështetje të së djathtës. Po kështu, procesi i privatizimit, ndërsa ngopte interesat e njërës palë, cenonte ato të palës tjetër. Por, me rikthimin e pronave, konceptimin me racionalitet dhe drejtësi të procesit privatizues, pritej të krijohej një klasë e pasur, që do të ishin ata që kishin qenë zotëruesit e ligjshëm para reformave komuniste dhe kjo nuk ndodhi për arsye numerike (votash).  Reformat e para demokratike rilegjitimuan reformën komuniste në bujqësi, dhe procesi i privatizimit, e la gjithsesi jashtë këtë shtresë. Por, po të ishte bërë kjo lëvizje, do ta ndryshonte krejtësisht konfigurimin ekonomik të vendit nga ky që kemi sot, duke i hapur rrugë investimeve por edhe industrializimit të vendit. Dhe me siguri, do të kishte mbyllur shumë probleme që janë ngërçe për ekonominë tonë sot.

Besoj se është akoma shumë shpejt, të kërkosh modelin klasik tek e majta dhe e djathta jonë, sepse shtresa e pasur, në çfarëdolloj mënyre që të jetë krijuar, është akoma e pamjaftueshme për të qenë një arkitra i reformave të majta, pra, si burimi më i madh i taksave të cilat rregullojnë balancat sociale. Madje, problem për cilëndo parti që do të ishte në pushtet sot, do të ishte shmangia e falimentimit për biznesin e madh dhe të mesëm, dhe jo rëndimi i barrës. Kemi një ekonomi të brishtë, një treg të vogël, që nuk të lë të “vësh dhjamë”; tregu do të ishte përfitimi më i madh për një vend si i yni, duke u anëtarësuar si vend në Bashkimin Europian. Pra, është pak e vështirë sot t’i ndash partitë në të “të pasurve” dhe “klasës së mesme dhe të ulët”.

Dhe kjo është arsyeja, që partitë politike në Shqipëri, e kanë shumë të vështirë të konkurrojnë me programe politike, sepse sido që të vijnë punët, nuk do të ketë ndonjë ndryshim të madh midis këtyre programeve. Është shumë e vështirë të realizosh një shtet social hëpërhë në Shqipëri; modeli social është instaluar në vendet e pasura, me të ardhura të larta, ku një zhvendosje e një përqindjeje të vogël në sistemin e taksave, bën një ndryshim të madh në mirëqenien e një shtrese tjetër. Por, as edhe një version të egër të kapitalizmit nuk mund të pretendosh, për të njëjtat arsye. Në disa vende të Europës Verilindore, rreth 50 % e të ardhurave, shkojnë për taksa, por, ama qytetarët kanë të garantuar një mirëqenie dhe jetë me dinjitet në çdo lloj rrethane. Kjo te jep një lloj qetësie psikologjike, gjë që nuk e kanë amerikanët fjala vjen, ku taksat janë shumë herë më të vogla (për ata që kanë të ardhura mesatare ose të pakta), pa kurrfarë sigurie, por, me mundësinë e pasurimit, të hapur.

Edhe profili klasik “konservator” apo “liberal”, që e dallon të djathtën nga e majta në vende të tjera, nuk është i vlefshëm në Shqipëri. Para pak vitesh, në parlament u aprovua ligji për martesën brenda gjinive, dhe me shumicën e djathtë në parlament, që do të thotë, se në Shqipëri, ka një lloj fleksibiliteti të admirueshëm, faza të kapërcyera shpejt dhe me sukses të zhvillimeve sociale, ose të dyja palët priren drejt liberalizmit, që unë e konsideroj shumë pozitive. Shpjegimi shkon shumë gjatë dhe nuk po ndalem këtu.

-E majta shqiptare shihet dhe shfaqet herë pas here si anti-globaliste dhe anti-amerikane, kjo sidomos në rrethin e parë dhe të dytë të saj, dmth ndërmjet nostalgjikëve dhe punistëve të stazhionuar. A është ky një keqkuptim apo diçka e shëndetshme për të majtën?

E majta, e djathta, e gjithë sfera politike, në thelb janë të interesuar për mbështetjen e Perëndimit, sidomos atë amerikane, duke e konsideruar atë më shumë si një mbështetje morale. Madje kjo nevojë bëhet shumë agresive në prag zgjedhjesh, duke e ditur se çfarë efekti ka tek zgjedhësi shqiptar, marrëdhënia historike me “të madhin”. “Punistët” dhe “nostalgjikët e stazhionuar”, nuk mungojnë, por nuk kanë rol në vendimmarrje.

Kurse vetë politika amerikane, duket se është e interesuar ekskluzivisht për stabilitetin në Shqipëri, sidomos pas një historie shumë të trazuar njëzetvjeçare, me hapa para dhe mbrapa e me shpërthime të paparashikuara. Me sa kuptoj, politika amerikane nuk ka preference për asnjërin krah, dhe as për individë. Stabiliteti është arsyeja që ata insistojnë vazhdimisht për reformat në sistemin e drejtësisë dhe reformimin e institucioneve, sepse këto reforma krijojnë bazat e një shteti ligjor, që shmang çdo lloj destabiliteti dhe i hap rrugë zhvillimit.

Përsa i përket antiglobalizmit, nëse vërtet ka një tendencë të tillë, unë e konsideroj pozitive për ekonominë shqiptare për momentin. Është pikërisht ajo që i duhet. E pyet kush veten, se pse është kaq e vështirë të gjesh produkte ‘bio” në tregun bujqësor? E vetmja mënyrë për të mbijetuar ekonomikisht, është nxitja e produktit vendas dhe sidomos ruajtja e identitetit të tij, që mund të na bëjnë të kërkuar edhe në tregun ndërkombëtar.

-Ç’vend zë, ka zënë dhe duhet të zërë Enver Hoxha në kalendarin ideologjik të së majtës? A janë datat që lidhen me të, hir e me pahir, edhe data të së majtës?

Politikanët e sotëm, kanë mendësi kapitaliste, që do të thotë, që nuk i ha meraku fare për Enver Hoxhën apo suvenire të tjera të së shkuarës, për më tepër që një pjesë e tyre, edhe nga e majta, kanë qenë pjesëmarrës në lëvizjen demokratike. Figura e Hoxhës, edhe kur përdoret nga krerët e së majtës, bëhet për konformizëm formal me pjesën më konservatore të elektoratit. Po, njëlloj siç përdoret nganjëherë  antikomunizmi, nga e djathta. Pra, së brendshmi, besoj se janë të distancuar nga e shkuara komuniste dhe simbolet e saj dhe duhet t’i referohen një historie të re, të shkruar nga 1991 e mbrapa, që atëherë kur Dritëro Agolli mbajti atë fjalimin e famshëm në parlament për distancim nga Partia e Punës. Dhe të vazhdosh të bësh debat mbi 28 Nëntorin a 29 Nëntorin, fjala vjen, do të ishte prapë një lloj naiviteti, sepse datat nuk kanë rëndësi. Ka rëndësi që të shkruhet historia e Shqipërisë, së pari, ajo realja, që njerëzit të zgjedhin, të kenë vetëdijen se kush janë dhe se çfarë po festojnë, se cila ishte fitorja e shqiptarëve dhe kundër kujt.

Por, gjithsesi simbolet mbeten simbole, dhe në fund fare vetëm sa trazojnë median për nja dy ditë duke i bërë të shitshme gazetat. Problemi nuk është fanatizmi ndaj të shkuarës, e cila sido që të ketë qenë, është një veshje e papërshtatshme për brezin e ri, këtë brez që drejton sot. Problemi është mendësia totalitare, kontrolli absolut, qe regjimi i Hoxhës la pas.

-Na jepni një konsideratë për ’97-ën. Jashtë klisheve që e shohin, ose si konspiracion ose si ‘kryengritje të vegjëlisë’. Rexhep Qosja e ka quajtur ‘revolucion të vonuar demokratik’ duke u munduar të krijojë një lidhje mes revolucionit të qershorit të Fan Nolit dhe një rikthim të (I)Legalitetit të së majtës pas humbjes gjunjëzuese në mars 1992. Më anë tjetër është përkufizuar edhe si revolucion i komunistëve për rikthim në pushtet. A mund të përkufizohet ideologjikisht ajo që ndodhi në dimrin e ’96-ës dhe pranverën e ‘97?

“Kur humbet paratë, humbet shpirtin”- thotë një shprehje. Dhe kështu nisi. Njerëzit humbën në masë në firmat piramidale, dhe kur skandali u konsiderua i pakthyeshëm, shpërthyen në protesta masive me parullat “Duam paratë tona!”. Sigurisht që protesta i drejtohej qeverisë, sepse ku do të përplasej tjetër? Tek Sudja? Raste të tilla mashtrimi kanë ndodhur edhe në vende të tjera të botës më parë, por, jo në përmasa të tilla, dhe qeveria ishte në dijeni, madje herë pas here në mënyra të ndryshme, e kishte reklamuar këtë aktivitet. Kështu që përgjegjësia më e madhe binte mbi të. Por, ajo që e zhvesh këtë histori nga romanca e një ‘revolucioni demokratik’ është një lloj banaliteti: ne u bëmë pjesë e këtij mashtrimi me vullnet të plotë. Askush nuk na detyroi të depozitonim në një aktivitet hapur shumë të dyshimtë. Ç’na tha mendja? Që firma e Sudes ishte inkubator parash? Apo më shumë se arsye, kishim thjesht një fantazi të zhvilluar për “pastrim parash”, që do të thotë se moralisht për ne nuk kishte rëndësi se nga vinin dhe si shumoheshin paratë. Dhe natyrisht, protestat masive për kthimin e parave, u shfrytëzuan nga opozita dhe nga elementë të tjerë të pakënaqur apo të lënduar nga autoritarizmi i qeverisjes së asaj kohe. Plus, që situata politike në vend ishte tepër delikate: në parlament mungonte opozita, e cila ishte tërhequr nga procesi zgjedhor me pretendimin se zgjedhjet u manipuluan. Pas një presioni njëvjeçar, nga brenda dhe jashtë, për përsëritjen e zgjedhjeve, pa ndonjë shenjë lëshimi, më në fund duket se u krijua momenti ideal. Dhe ndodhi ajo që ndodhi, dhe nganjëherë jo çdo e keqe ndodh për keq. Kur thyhet apo derdhet diçka në shtëpi, shërben si shkak për pastrim radikal. Por, puna është se këtë ndryshim, e paguam me një kosto të madhe dhe deri diku të shëmtuar, si popull. Hapja e depove te armëve brenda natës, vazhdon të mbetet akoma një mister shumë i madh. Mund të aludojmë gjithsesi, por nuk mund ta faktojmë. Histeria kolektive, vdekjet nga plumbat aksidentalë, armatosja në masë deri në argëtim, bandat, një lloj absurdi dhe paniku që të kujton luftërat civile në Afrikë, një imazh që nuk na pëlqen ta kujtojmë, por ama nuk mund ta fshijmë nga kujtesa. Dhe si “revolucion”, ai prodhoi “robespier”-ët e vet, Zani Çaushin & Co. Siç ndodh zakonisht në protestat masive apo revolucionet, radhët e para e kanë kokën e nxehtë; radhët e dyta janë racionalë dhe dinë të përfitojnë, por radhët tjera, as që e kanë idenë se çfarë kërkojnë.

Nuk e di a mund të bëhet një krahasim me revolucionin e qershorit, në të cilin, megjithëse nuk përjashtohej ambicia për pushtet (sepse në asnjë rast në politikë nuk përjashtohet), u përfshinë si drejtues një grup idealistësh, humanistësh, patriotësh, por në vendin  gabuar dhe me ideologjinë e gabuar, gjë për të cilën, edhe vetë Noli vonë ka qenë i bindur.

Ah, edhe një gjë: i kam akoma të freskëta skenat në Vlorë. Dhe e mendoj sa herë me vete: “pse nuk gjetën shqiptarët as një të mijtën e kurajës për të rezistuar ndaj pushtetarëve komunistë, kur panë njerëzit të pushkatoheshin krejt të pafajshëm para syve, kur panë të burgoseshin, internoheshin, diskriminoheshin pa asnjë shkak në dy-tre breza, apo kur prej torturave, disa u detyruan të deklaronin edhe mallin që nuk e kishin?!!!” Ka të bëjë me kulturën qytetare dhe demokratike, që disa popuj e kanë, dhe disa të tjerë fare pak.

-Dy partitë e majta aktuale, PS dhe LSI, duken se kanë kaluar në post-ideologji. Rama e sheh revolucionin tek estetikja, ndërsa Meta është gjithmonë në pritë për shopping politik. Në fund të fundit, ata mund ta kenë kuptuar se as fushatat elektorale dhe as të qeverisurit nuk bëhet me ideologji. Ajo që Anthony Giddens quajti ‘Rrugë të tretë’ dhe e shpiku për një botë post-ideologjike, këtu te ne është marrë si një përligjje e pragmatizmit akut politik…

Nuk bëhet fjalë për ‘rrugë të tretë’, mendoj, dhe as për një shpikje origjinale shqiptare. Thjesht kemi një degradim, një shthurje morale të shoqërisë dhe politikës, një degjenerim të vlerave dhe parimeve që mbajnë në këmbë një shoqëri. E vetmja ideologji sunduese, udhëheqëse, bibël shpirtërore, është suksesi, përfitimi me çdo mjet e me çdo kusht. Ne e dimë se asnjë shoqëri nuk mund të ngrihet në këmbë mbi një rrënojë morale. Gjithmonë kombet janë ngritur mbi një moral, mbi një besim, mbi një vizion. Neve na mungojnë që të tria. Ne, me sa duket, dimë ta shfryjmë inatin, zemërimin, pakënaqësinë, pa e vrarë mendjen se çka vjen më pas. Ta lëmë shpirtin në dorë, si i thonë fjalës. Themi “në djall shkoftë”, “më keq se kaq nuk ka ku të vejë”, por pastaj kthjellohemi dhe e shohim se ka edhe më keq. Fatkeqësisht, kjo botë më lehtë sundohet se ndryshohet. Dhe politikanët zgjedhin rrugën më të lehtë dhe më të leverdishme, atë të sundimit. Pragmatizmi në këtë rast, i shërben dominimit, sundimit, jo ndryshimit. Kësaj i shërben edhe pragmatizimi pa kufij etikë, moralë, përtej çdo parimi, kaq i pranishëm në politikën shqiptare.

-Ka ardhur, dhe ndoshta i ka kaluar koha, një diskuri dhe aksioni që merret me politikat e zhvillimit duke nënkuptuar zhvillimin e qëndrueshëm. A mund të na përmendni disa të tilla që Shqipëria i ka të domosdoshme dhe pse?

Në të vërtetë, ky është edhe testi për vizionin në politikë. Abraham Linkolni, kur propozoi ligjin kundër skllavërisë, nuk kishte me vete as njerëzit e tij. Për më tepër, që vendi ishte akoma në mes të mjerimit të Luftës Civile, dhe në plot kuptimin e fjalës, ishte një sipërmarrje e parakohshme dhe e destinuar për dështim. Por, ai i përdori të gjitha mënyrat, madje edhe duke i blerë votat (një nga rastet kur qëllimi justifikon mjetin në kontekst pozitiv), për t’ia arritur qëllimit, dhe ia arriti. Linkolni mori një rrezik të madh në sy, por ama ishte i bindur që ishte absolutisht gjëja e drejtë për t’u bërë, si humanist por edhe si pushtetar, duke e paguar edhe me jetë, dhe historia i dha të drejtë.

Dhe një lider politik vizionar, duhet të marrë parasysh të humbë një mandat, apo edhe dy, për të ndërmarrë reforma që për momentin do të jenë të dhimbshme, por, përcaktojnë të ardhmen e vendit. Zogu, nuk ishte një engjëll, madje nuk u vlerësua kurrë siç duhet në kohën e vet. Por fakti që ne sot, dhe jo vetëm ne, i referohemi, tregon që diti të rrezikonte dhe të fuste vendin në shinat e progresit, me një vizion shtetformues perëndimor. Njerëzit kurrë nuk i vlerësojnë gjërat në moment; por dinë të reflektojnë më vonë. Dhe nuk mund të kënaqësh të gjitha palët sot; por, përfitimi i nesërm i përket të gjithëve.

P.sh, ndërmarrja e një reforme në arsim, duke pasur parasysh në ç’gjendje është katandisur, do të shkatërronte një pjesë të infrastrukturës të ngritur vitet e fundit, dhe do të atakonte interesat e shumë palëve. Por, çfarë duhet bërë? Duhet lënë të ndodhë?

Ne jemi një vend pa industri, kështu që ekonomia jonë varet nga shfrytëzimi i burimeve natyrore: bujqësi, blegtori e sidomos turizëm. Më dhemb Kruja, me kodrat e masakruara dhe me ajrin e ndotur. Sigurisht që qytetari mendon për sot; ai ka probleme emergjente për t’i dhënë zgjidhje dhe nuk mund të fajësohet për gropat e gëlqeres, por, është politika ajo që duhet të mendojë për nesër, duke i krijuar mundësi të tjera mbijetese dhe duke ia bërë të qartë se zgjidhja e problemeve emergjente, i shkatërroi atij qyteti burimin më të rëndësishëm të të ardhurave: turizmin. Dhe jo vetëm Krujës.

Nga ana tjetër, e di shumë mirë se në malësitë e Dukagjinit dhe ndoshta edhe në pjesën tjetër të Alpeve, gështenjat, një frut shumë i shtrenjtë në të gjithë botën, kalben në tokë. Pse? Vetëm prej mungesës së rrugëve, transportit. Kullotat malore janë totalisht të pashfrytëzuara. Alpet, si mundësi turizmi, përveç detit, po të pashfrytëzuara.

Dhe kryesorja: vazhdimësia e reformave. Politikanët e marrin punën e politikës si diçka personale, duke rifilluar gjithçka sa herë ndryshojnë pushtetet. Kjo ka  koston e vet, e cila pa dyshim që rëndon mbi qytetarin, por, edhe riciklon të njëjtat standarde pa mundur të bëjmë përpara. Nuk ndryshon ndonjë gjë esenciale në Angli kur ndërrojnë pushtetet dhe askund tjetër në botën e zhvilluar, sepse investimi, çdo lloj investimi, i faturohet qytetarit, dhe do të ishte abuzim me kompetencat e dhëna në rast se personalizohej një sipërmarrje.

Dhe mbi të gjitha: jemi një popull 3 milion vetësh. Pra, sa një lagje e Stambollit, New York-ut, Rio De Zhaneiros…Si mundet të jetë kaq e komplikuar të qeverisësh një vend kaq të vogël?!! A bën sens? A nuk duhet të ishim nga vendet e para që u anëtarësuan në Europë?

 -Ka njëfarë nxitimi, në qarqe kryesisht të majta, për të shpallur një fund të historisë sa i takon kapitalizmit. Nuk është gjetur megjithatë një zëvendësues ose një rend tjetër më i mirë. Komunizmi është provuar i dështuar dhe anarkia nuk është ‘zgjidhje e qëndrueshme’. A e ka prekur fundin kapitalizmi, apo ky është thjesht një prej cikleve të tij të rënies, dhe shpejt do të shohim një kurbë tjetër ngritjeje?

Kapitalizmi akoma nuk ka futur as majën e hundës në Shqipëri, e jo më t’i ketë kaluar koha. Është konkurrenca e lirë në treg, tipari kryesor i kapitalizmit dhe tregu ynë është larg së qeni i tillë. Po marr disa raste me të cilat secili prej nesh është familjar: si është e mundur që ne kemi shërbimin më të shtrenjtë celular në botë? Thuhet se energjia elektrike mund të shtrenjtohet edhe më nivelet që e kanë vendet e tjera, kur, megjithë kursimin, për faturën e energjisë shkon një e katërta e një rroge mesatare, dhe një faturë më e madhe se ajo që kam paguar në SHBA gjatë një viti që jetova atje, kur paguaja për një kondo (apartament me 6 dhoma), një faturë vetëm sa 5% e rrogës? E njëjta gjë për karburantet. Dhe si është e mundur, që produktet e eksportit në tregun e produkteve ushqimore, janë më të lira se produktet e vendit? Për të mos folur pastaj për tregun e punës. Të gjitha shpjegohen me mbylljen e konkurrencës në treg.

Dhe është e vërtetë, e gjithë bota është në një lloj depresioni moral. U provuan të gjitha sistemet, dhe dështuam me to. I vetmi që i rezistoi është kapitalizmi, ose “e keqja e domosdoshme”, sepse është ai sistem i cili me sa duket afrohet më tepër me natyrën njerëzore: etja për pasuri, pushtet, sfida, aventura. Dhe paraja duket një motivim i madh për progresin në ekonomi, shkencë, etj. Në kapitalizëm, mund të fitosh, ose mund t’i humbësh të gjitha brenda ditës, por, duhet të përpiqesh prapë, duke ia nisur gjithherë nga e para sepse nuk të është dhënë mundësi tjetër për të jetuar.

-Pse politikanët autoritarë kanë qenë më të suksesshëm në Shqipëri në krahasim me ata liberalë?

Në të gjithë botën kanë qenë dhe janë të tillë. Nuk e kam fjalën për Hitlerin, Enverin, Duçen, Frankon, Kastron…por edhe për Linkolnin në disa aspekte, Jul Qezarin, mbretin tonë Zog, Huan Peron, etj. Autoritarizmi ekziston brenda çdo personaliteti politik, por, në vende me kulturë të kufizuar politike, autoritarizmi mund të fitojë përmasa të frikshme, deri në ato të diktatorit. Pra, ka një dallim shumë të madh midis autoritarizmit si regjim, dhe natyrës autoritare të liderit. Nganjëherë, autoritarizmi bëhet i domosdoshëm kur është fjala për t’i dhënë zgjidhje problemeve të rëndësishme. Rast interesant është ai i Kemal Ataturkut. Pra, nuk është çështja se sa autoritar je, por sa e favorizojnë rrethanat, kompetencat ligjore, rregullat, këtë aspekt. Por, autoritarizmi mund të shihet edhe si tipar kulturor: ajo që një anglez e merr me argumente, për të njëjtën gjë, një gjeorgjiani, fjala vjen, i duhet të përplasë këmbën e të trashë zërin. Dhe autoritarizmi është një tipar në kulturën tonë: mënyra se si baballarët, të parët, drejtojnë në familje p.sh., thotë shumë. Them se në Shqipëri, për momentin, është më i suksesshëm modeli populist se sa ai autoritar, që nënkupton krijimin e një karizme mistike rreth vetes, një nevojë për t’u ndjerë i pëlqyer, më shumë se për t’u imponuar me forcë.

-Një gëzim i lig është shfaqur në gazeta dhe personazhe të ekstremit të majtë pas humbjes dërrmuese të së djathtës në zgjedhjet e 23 qershorit. Më shumë se te humbja momentale schadenfreude skiconte edhe një skenar të shkrirjes së Partisë Demokratike, duke bërë krahasime me parti të tjera të Evropës Lindore paskomuniste. Duke harruar, ndoshta qëllimisht e ndoshta në nxitim e sipër, se ato parti të ‘zhdukura’ prej sistemit në Lindjen ish-komuniste qenë formacionet trashëgimtare të partive komuniste. Në këtë kuptim, PD-së i duhet të vijë të paktën e dyta pas PS, e cila është pasardhëse e drejtpërdrejtë e Partisë së Punës…

Unë të them të drejtën, nuk është se jam shumë e vëmendshme ndaj këtyre shenjave dhe kuptoj nga politika sa gjithkush tjetër që thjesht është i interesuar të krijojë një ide mbi realitetin që jeton dhe i kërkoj ndjesë lexuesit, për ndonjë pasaktësi. Por, edhe nëse ka diçka bindëse në atë që ju sugjeroni, them se nuk do të ishte fundi i botës shkrirja e PD, ashtu siç nuk do të ishte fundi i botës as shkrirja e PS, tani apo më vonë. Të dyja partitë kanë kaluar nëpër përvoja të përafërta, në hemorragji dhe shpërbërje të pjesshme edhe më parë. Të dyja janë parti relativisht të reja; nuk janë parti dyqindvjeçare. Të dyja, siç e thamë më sipër, kanë një profil disi të brishtë, dhe shumë nga programet me të cilat kanë hyrë në lojë, sot janë jashtë aktualitetit. Dhe të dyja, do të ndeshen me një bumerang, të cilin e kanë gatuar vetë: ligjin për zgjedhjet. Dhe, ka diçka ku unë desha të ndalem pak më tepër: Në bindjen time, një nga gabimet më të mëdha që është bërë gjatë këtyre viteve është zëvendësimi i sistemit të kombinuar proporcional/mazhoritar me atë proporcional. Ishte vendi dhe koha e gabuar për një vendim të tillë. Një sistem proporcional përjetëson në pushtet një palë dhe absolutizon rolin e liderit të partive, pikërisht ajo që nuk i duhet Shqipërisë për momentin. Në të kundërtën, sistemi mazhoritar do ta fuste automatikisht klasën politike në nevojën imediate të rinovimit të brendshëm, me elementë pozitivë, premtues, të cilët, janë gjithashtu të zëvendësueshëm nga mandati në mandat. Por sigurisht, që ky sistem rregullon edhe konkurrencën dhe transparencën brenda vetë strukturave politike. Vota e drejtpërdrejtë për kandidatin, forcon edhe lidhjen me elektoratin dhe rrit masën e përgjegjësisë përballë tij. Pra, trajtoje si “sovran” zgjedhësin, duke i dhënë një mundësi reale zgjedhjeje. Dhe tjetra…besoj se një sistem i ngjashëm zgjedhjesh me atë që kanë disa vende, sipas të cilit, zgjedhjet bëhen të vlefshme nëse kapin kuotën 60% të pjesëmarrjes në votime, do të ishte një tjetër presion pozitiv për ndryshim për klasën politike, në formën e një apeli të herëpashershëm. Duket pak radikale, por, është një zgjidhje e shëndetshme.

-A mendoni se politika më shumë po na merr sesa po na jep, si popull?

Meqë ra fjala, më bën shumë përshtypje angazhimi i bujshëm, në masë i të rinjve, shumica njëzetvjeçarë, në organizata politike, senate, apo sido që të quhen… Nuk ka ndonjë gjë të keqe, por, një njëzetvjeçar normalisht duhet të kërkonte gjëra të tjera nga vetja:  të shëtiste e të njihte botën, të provonte përvoja nga më të çuditshmet, të rebelohej për çdo gjë dhe kundër gjithkujt dhe jo të merrej me politikë, kur dihet se politika ta merr lirinë. Por, ajo që më dhemb në këtë histori është precedenti i keq që është krijuar, një lloj psikoze kolektive se mund t’i kesh ato që do, vetëm nëse hyn në politikë, kur duhet të ishte e kundërta: përvojat tjera janë ato që të çojnë drejt politikës.

 -Duket se tashmë e kemi një raport, të rehatshëm ose jo, me letërsinë në diktaturë. A e kemi ende një të tillë me letërsinë në Liri? A është bërë letërsi në liri?

Letërsia e shkruar në liri, nuhatet një kilometër larg. Së pari, si liri estetike, që është veçanërisht e dukshme në krahasim me letërsinë e para ’90-ës, mbi të cilën u ushtrua një nga format më të rënda të censurës ideologjike. Këtë e kupton kur lexon letërsinë e Europës Lindore, që presupozohet se është shkruar në të njëjtat kushte ideologjike me tonat. Sigurisht, Mendelshtamit, një poezi kundër Stalinit i mori jetën, siç ndodhi me mjaft shkrimtarë rusë të asaj kohe, por përdorimi i aludimit përmes figuracionit, fshehja pas metaforës, simboleve, alegorive, përdorimi i teknikave moderniste, ishte krejt e mundshme në letërsinë rumune, bullgare, çeke, polake, madje deri diku edhe në letërsinë e Kosovës. Ideologjia e Hoxhës e zhveshi letërsinë dhe artin njëlloj siç veproi me pyjet në zonat kufitare: i preu, sterilizoi, i hoqi një pjesë të madhe të magjisë.