Shqiptarët, ambiciozë në Perandorinë Otomane

Përkthyesi i romanit “Pema e jeniçerëve”, Fari Laçka, flet për kohët e kaluara duke përkthyer shkrimtarin Jason Goodwin. Stili dhe gjuha e një shkrimtari të rritur mes librash dhe një mënyrë tjetër për t’i parë shqiptarët gjatë periudhës së Perandorisë Otomane

Perkthyesi i romanit ” Pema e Jeniçereve”, Fari Laçka

“Pema e jeniçerëve” nuk është thjesht një roman historik, por dhe një rrëfim i jashtëzakonshëm letrar. Për Fari Laçkën, përkthyesin e këtij libri në gjuhën shqipe, proza e Jason Goodwin është një vepër e mirëfilltë letrare. “Edhe pse romani bazohet në ngjarje të vërtetë, ku një mori personazhesh janë emra realë, gërshetimi i trillimit me historinë e vërtetë është mbresëlënës. Kjo ishte gjëja e parë që më ra në sy dhe më befasoi tej mase, sidomos kur pas kërkimeve në lidhje me ngjarjet historike rezultoi se ato kishin ndodhur vërtet”, thotë ai. Fakti që vepra ishte përkthyer në një mori gjuhësh, shqipja është gjuha e 41, e bëri të ndihej si Davidi para Goliatit. Por gjuha e përdorur nga Goodwin kishte aftësinë ta bënte përkthyesin të mos dorëzohej para kësaj sfide, e cila do ta ftonte të bënte një udhëtim të paharrueshëm në histori…

“Pema e jeniçerëve”, një libër shumë i lexuar i Jason Goodwin. Si ka qenë për ju të përkthenit një autor të tillë? Si do ta vlerësonit stilin e tij?

Para se të shpreh mendimin tim mbi librin dhe autorin e famshëm bashkëkohor, Jason Goodwin, do të doja të falënderoja shtëpinë botuese “Saras”, drejtorin e saj dhe të gjithë bashkëpunëtorët, të cilët më besuan përkthimin e një romani kaq të suksesshëm. Të them të drejtën, çdokush që merret me përkthimin në përgjithësi mund të flasë më mirë për vështirësitë që hasen rëndom. Por nëse përkthimi konsiderohet një proces i vështirë interpretimi dhe madje rikrijimi nga një gjuhë në një tjetër, edhe më i vështirë është në veçanti përkthimi i veprave letrare. Për mendimin tim, edhe pse seria e romanëve të autorit Jason Goodwin konsiderohet si roman historik, do të thosha që është më shumë se kaq. Është një vepër e mirëfilltë letrare. Edhe pse romani bazohet në ngjarje të vërteta, ku një mori personazhesh janë emra realë, gërshetimi i trillimit me historinë e vërtetë është mbresëlënës. Kjo ishte gjëja e parë që më ra në sy dhe më befasoi tej mase, sidomos kur pas kërkimeve në lidhje me ngjarjet historike rezultoi se ato kishin ndodhur vërtet. Të them të drejtën, kur mora librin në dorë pata një ndjesi frike. Pyetja që i bëra vetes ishte: A do të arrij vallë të përcjell në gjuhën shqipe një roman kaq të suksesshëm, nga një gjuhë shumë e përpunuar, me një stil shumë të veçantë të të shkruarit dhe një autor të përkthyer në pothuajse mbi dyzet gjuhë? Sidomos fakti që autori është përkthyer në një numër vërtet shumë të madh gjuhësh më bëri të ndihem si Davidi para Goliatit, rrëfenjës së Biblës. Madje për pak sa nuk ia ktheva librin redaktores dhe t’i thosha se hiqja dorë nga përkthimi i veprës së një autori të tillë. Megjithatë, pasi lexova librin njëherë, u familjarizova me të dhe filloi të më tërhiqte aq shumë sa, duke marrë parasysh volumin e tij, them se librin e kam përkthyer në një kohë rekord.

Tri ishin gjërat që më lanë më shumë mbresa. E para, ngjarja e vërtetë historikë mbi të cilën është bazuar romani; e dyta, stili i veçantë dhe dihet që shumë shkrimtarë të mëdhenj nuk janë dhe aq të njohur nga tematika sesa nga stili i tyre të të shkruarit. P.sh.: shumë poetë kanë thurur vargje për dashurinë, por askush ashtu si Lorka, apo Neruda. Shumë shkrimtarë kanë shkruar për femrën dhe zhgënjimet e saj në jetë, por libri “Zonja Bovari” mbetet një vepër ikonë e letërsisë botërore. Të tillë ka shembuj të shumtë. E treta që më pëlqeu vërtet, edhe pse nuk dua të krijoj imazhin e një njeriu patriot, është fakti që jo vetëm në këtë libër, por edhe në librin “Guri i gjarprit”, që është vazhdim i serisë së këtyre romanëve historikë me në qendër një personazh shumë simpatik të quajtur Jashim, një eunuk detektiv, autori ka vënë në qendër figurën e shqiptarëve të shquar nën Perandorinë Osmane, dy prej të cilëve, përveç Ali Pashë Tepelenës që njihet nga të gjithë, unë vetë nuk i kisha dëgjuar ndonjëherë. Ndaj në këtë prizëm libri nuk ishte vetëm një sfidë si përkthyes, por edhe si lexues dhe si nxënës i historisë së figurave patriotike.

Si është gjuha e përdorur nga Goodwin?

Siç e thashë edhe më lart, romani quhet historik, por për mendimin tim ai është letërsi e mirëfilltë. Autori është nisur nga një ngjarje e vërtetë dhe ka edhe personazhe që kanë jetuar vërtet si sulltan Mahmudi II, Valideja, nëna e tij etj., por mjeshtëria e shkrimtarit është që duke përdorur elemente të ndryshme e kthen veprën në letërsi. Për sa i përket gjuhës së përdorur, problemi në këtë rast nuk shtrohet vetëm në përdorimin apo vështirësinë në leksikun e gjuhës angleze, por në kombinimin e shprehjeve, shprehive, idiomave dhe gjuhës me të cilën ai karakterizon secilin nga personazhet, gjë që është thelbësore në një vepër. Sepse nuk mund të flasë me të njëjtën gjuhë një zyrtar i lartë me një shitës për shembull apo një eunuk me një shërbëtor të zakonshëm etj.

Megjithatë gjuha e ndërthurur me stilin i japin veprës freskinë që kërkon koha. Stili nuk është i rënduar, i stërholluar apo i veshur me zbukurime të tepruara. Fjalët janë përdorur me ekonominë e duhur sipas vendit, ngjarjes, rrethanave apo personazheve që trajtohen.

Pa dyshim vlen të përmendet edhe përdorimi i disa termave në gjuhë të tjera, si frëngjisht apo i disa emërtimeve në gjuhën turke, të cilat për të ruajtur integritetin e veprës unë i kam përkthyer me shënim në fund të faqes përkatëse.

Sa e lehtë apo e vështirë është të bëni përkthime të librave që kanë karakter historik?

Pyetje interesante. Më ka rastisur të përkthej edhe histori të mirëfilltë, para pak vitesh kur përktheva një libër mbi disa aspekte të historinë së Perandorisë Romake. Por unë e ritheksoj që librin “Pema e jeniçerëve” vetë nuk do ta quaja roman historik, thjesht sepse autori ka studiuar edhe histori në Cambridge apo sepse e ka bazuar librin në një ngjarje historike të vërtetë, siç është shkatërrimi në vitin 1826 i trupave jeniçere që, sipas autorit, ishin njëfarë ekskluziviteti i shqiptarëve dhe zëvendësimi i tyre me një formacion të ri sipas frymës perëndimore që janë gardat mbretërore. Të gjithë ata që janë të pasionuar pas letërsisë, jam i sigurt që do të jenë të një mendjeje me mua. Edhe unë jam i bindur që qëllimi i z. Goodwin nuk është të tregojë një ngjarje që mund të rrëfehet në pak minuta dhe rreshta. Shkrimtari Jason Goodwin ka një biografi të pasur të jetës së tij, sepse është rritur në një familje intelektuale, mes artit e letërsisë dhe si i tillë teknika e përdorur nuk është ajo e një letrari që njeh historinë, por e një historiani që njeh mirë letërsinë.

Ju e keni ndjekur me vëmendje rrugëtimin e Jashimit në libër. Në cilën pjesë të këtij rrugëtimi donit të ndaleshit?

Të shumta qenë ato që më lanë mbresa, por në veçanti do të doja të përmendja faktin që, sipas konceptit të shkrimtarit, shoqëria turke e asaj kohe nuk duket si një shoqëri e prapambetur, por një shoqëri me parimet e veta dhe me mendësi të hapur karshi etnive të tjera. Për shembull: përveç Ali Pashë Tepelenës, në libër përmenden edhe figura si Daut Pasha, një vezir i lartë, emrin e të cilit e mban ende një lagje në Stamboll, sepse në kohën e tij ai kishte ngritur ndërtesa të shumta publike dhe madje një mensë për të varfrit e qytetit. Pra, ai nuk ishte thjesht një zyrtar me një post të lartë, por një njeri shumë human. Po kështu, një tjetër shqiptar me origjinë nga Maqedonia e sotme, një jeniçer që u bë shkas për ndërrimin e sulltanëve dhe arsyeja e tij ishte që sulltani në fuqi i asaj kohe duhej hequr, sepse po shkelte të drejtat e qytetarëve. Pra, edhe një shqiptar tjetër, ambicia dhe dëshira e të cilit shkon mbi interesat vetjake.

Tjetër gjë që më ka befasuar, është se autori, jeniçerët, të cilët ishin trupat më të përgatitur të ushtrisë osmane, nuk ishin vetëm ushtarë të zotë, por edhe poetë, muzikantë dhe mjeshtër të fjalës dhe një rëndësi të madhe mes këtyre trupave u jepet shqiptarëve.

Në lidhje me këtë çështje, edhe unë do të doja të jepja të njëjtin mendim si ai i shumë historianëve kur thonë që disa figura historike duhen riparë dhe t’u jepet vendi që u takon. Dua të përmend një rast që ndoshta duket qesharak, por është i vërtetë. Kur kam qenë nxënës shkolle na thuhej vazhdimisht se më 28 Nëntor të vitit 1912, plaku i urtë Ismail Qemali ngriti flamurin në Vlorë, por nuk thuhej që ai kishte pasur një post shumë të lartë në qeverinë turke. Kohë më vonë i bëja vetes pyetjen: Përse ishte pikërisht ky njeri që ngriti flamurin? Ku kishte qenë ai para se të shpallte pavarësinë e vendit? A mund ta ngrinte flamurin e të shpallte një vend të pavarur një njeri i thjeshtë pa një formim të caktuar? Nuk arrija t’u përgjigjesha asnjërës prej këtyre pyetjeve dhe përgjigjen e mora vetëm pak vite më parë, kur filloi të thuhej hapur që Ismail Qemali kishte qenë një figurë shumë e rëndësishme e qeverisë së Turqisë së asaj kohe. Imagjinoni sa gjëra nuk dinim apo na ishin fshehur në lidhje me një figurë të tillë madhore të historisë së kombit shqiptar.

Përveç librit “Pema e jeniçerëve”, ju po përktheni librin e dytë nga seria e romanëve të këtij autori, të titulluar “Guri i gjarprit”. Ç’mund të na thoni diçka mbi këtë libër?

“Guri i Gjarprit” është libri i dytë që po përkthej nga autori Jason Goodwin, vazhdimi i serisë me personazhin karizmatik, detektivin Jashim. Nuk do të flas shumë për përmbajtjen apo për këtë personazh, sepse e mira është që lexuesi ta njohë e ta zbulojë vetë atë mes rreshtave të librit. Do të doja edhe njëherë të përmendja që edhe në këtë libër shqiptarët mbeten në qendër të romanit, por kësaj here jo si jeniçerët luftarakë, por si administratorë. Në këtë libër ata administrojnë ujësjellësit. Dihet që për një qytet në përgjithësi, e për qytete të mëdha uji është gjithnjë jetik. Jo më kot kur doni të pushtonin një qytet, në Mesjetë dikur fillimisht gjendej ujësjellësi, i cili bllokohej apo helmohej dhe në këtë mënyrë qyteti gjunjëzohej shumë herë më shpejt e më lehtë. Këtu shpaloset një tjetër anë e karakterit të shqiptarëve. Ajo e aftësisë së tyre për të administruar, për të përdorur jo vetëm shpatën, por edhe mendjen.

Në mbyllje, ju falënderoj për intervistën dhe jam i sigurt se “Pema e jeniçerëve”, bashkë me librin tjetër “Guri i gjarprit” që pritet të dalë së shpejti, do të kenë vendin tyre në bibliotekën e të gjithë shqiptarëve, duke u shuar kureshtjen për histori dhe etjen për letërsi. Jam i bindur se këta libra do të pëlqehen nga të gjithë.

Jason Goodwin sot në Shqipëri për “Pemën e jeniçerëve”

Shkrimtari dhe historiani i njohur anglez, Jason Goodwin, mbërrin sot në Tiranë për të promovuar librin e tij në gjuhën shqipe “Pema e jeniçerëve”, botuar nga shtëpia botuese “Saras”. Ky është udhëtimi i dytë i shkrimtarit drejt Shqipërisë, e cila prej vitesh ka grishur kuriozitetin e tij. “Shqiptarët” që zbuloi në arkivat e Stambollit apo në librat e vjetër të historisë, e bën të udhëtonte vetë drejt këtij vendi, banorët e të cilit dikur kishin dominuar Perandorinë Otomane. Goodwin shkoi në Krujë për të parë fortesën e prijësit që i solli jo pak telashe Perandorisë Otomane, Skënderbeut, apo rrugët e vjetra përmes të cilave depërtonin osmanët. Gjurmët e gjetur në libra, ai përpiqej t’i gjente në Shqipërinë e shekullit XXI, i bindur se do t’i gjente diku. Ky është udhëtimi i tij i dytë drejt Shqipërisë (për herë të parë ai erdhi më 1999-n), por këtë herë për të folur me lexuesit e veprës së tij, e cila është pritur mirë në gjuhën shqipe, dhe për të treguar shqiptarët e famshëm të Stambollit të viteve 1800. “Jam i lumtur që do të takohem me lexuesin shqiptar dhe që do të mund të shoh sërish Tiranën”, u shpreh ai.