MALI I ZI – VENDI I BJESHKEVE TE BEKUARA

Pyjet rreth rrugëve të ngushta drejt qyteteve, më sollën pranë zëra të thellë të Mujit, Halilit dhe krajleve të këtyre maleve, që kishin luftuar me përbindësha… Përjetimi i legjendave të Malit të Zi

Reportazh

Monika Shoshori Stafa

Mes përmes mendjes dhe fiks mu në mes të përplasjes së thiktë të shumë padurimeve të gëzimta, pas një Tirane të zhurmshme, por me një stinë tjetër nga ç’ish, mezi prisja që të gjendesha në një tjetër botë, që herët e kisha ëndërruar si të Hyjve. Librin e mitologjisë greke dhe atë të një miku të mirë, Mikelangelon e …. e shtrëngoja fort në çantë, sikur të më afronin, më shpejt se rruga e asfalt, me vendpushimet e mia në stacione. Pyjet rreth rrugëve të ngushta drejt qyteteve, me sollën pranë zëra të thellë të Mujit, Halilit dhe krajleve të këtyre maleve, që herë kishin luftuar me përbindësha fantastikë, herë kishin lidhur edhe krushqi me ta, që një rrugë pazari të gjallonte. Kështu kishte funksionuar vërtet. Të panjohur dhe të dashuruar, luftëtarë dhe të ashpër, personazhet e legjendave tona në librat e folklorit më erdhën ndërmend. Çfarë libri do të marrësh?, më pyet librarja dhe më hodhi një vështrim të qetë drejt e në sy, sikur të ma lexonte mendimin. Unë? Po ja, kisha thënë e ndrojtur, këtë librin me përralla popullore, Folklorin Shqiptar, me të bukurën dhe magjistricën e keqe apo … Atë “100 përralla arabe”, e keni? Jo nuk e kemi, dhe ke dy ditë që e kërkon këtë libër. Ke orë letrare? Jo, po… po, po, belbëzova nën zë. I kam shumë qejf teta, më pëlqejnë pa masë. Ah, qeshi gruaja e mirë, me emrin Silva. E kujtoj si sot, drojën time kur kërkoja libra të këtij lloji, me princër dhe princesha, me jetë të trazuar, me fate të trishtë e shpesh dhe me një fund të lumtur. Këta lloj librash nuk njohin moshë, ndonjëherë i lexoj dhe unë, kishte shtuar ajo buzagaz. Isha tërhequr me librin në heshtje dhe vrapoja drejt shtëpisë që, sa herë siguroja një të tillë në dorë, dhoma më dukej një veçim i këndshëm manastiri. Ja këtë gjendje provoja teksa mendoja se sa qytetërime të mëdha erdhën dhe lanë në këto lartësi gjurmë kulture dhe jete e mbi të gjitha shije për të bukurën. Këtu ku shpirti i Rilindjes Europiane është i pashmangshëm, në çdo cep e rrugë të vjetër të çdo qyteti Cernagoras (s’di pse më vjen kaq mirë ta shqiptoj kështu), vendin, të cilin një princeshë e oborrit mbretëror anglez e kish quajtur “është vetëm një pjesë e oborrit të Edenit”, dhe për Xhorxh Bernard Shoun do të qe “një poezi e lartme që ta merr frymën për një hop”.

Kisha lexuar me endje një tjetër variant të mitologjisë greke, sërish të një gjermani, një vit më parë. Ka kaq shumë legjenda rreth bregdetit malazez, aq sa ngatërrohesh nëse humb ndopak përqendrimin. Kërkimet shkencore, edhe në lëmin e mitologjisë, të çojnë më në fund në variantin e fundmë dhe të besueshëm atë të historisë së dashurisë mes Kadmit dhe Harmonisë. Kadmi, ishte biri i një mbreti foenikas me emrin Agenor, dallueshëm nga inteligjenca dhe lehtësia me të cilën i zgjidhte gjërat. Ai do të largohej nga Teba me gruan e tij, Harmoninë, për t’u vendosur në këto vise e që po aty të ngrinte themelet e një qyteti të ri.

Malazezët janë një popull konservator, si të gjithë serbët e Ballkanit. Ndër të tjera, është bukur të dallosh që jo pa krenari ata e quajnë veten si një racë e bukur. Thonë se është e vështirë të gjesh një racë më të bukur se kjo. Burrat janë më të gjatë se 1.80 cm e ngjajnë shpesh si zotër të luftës tek i hedh vështrimin kalimthi, ndërsa vajzat e reja janë të hijshme, me një fizionomi fisnike e pamje të qetë, me ngjyrë të zbehtë të lëkurës, aq sa ti shpesh mund të sjellësh ndërmend ikonat e tyre të kishës me sy gri apo jeshile e me flokë në ngjyrë floriri.

Me një popullsi prej 600 mijë banorësh, për Malin e Zi tregojnë dhe një barsoletë njerëzia këtu, kur i habitemi me këtë numër të pakët popullsie, më e vogla në Ballkan. Njëherë, kur kishte ardhur një kinez, pasi e kishte vizituar rreth 78 për qind të territorit brenda ditës, kishte thënë se tani dua të shoh pallatin ku banojnë njerëzit e këtij vendi. Aq krenoheshin me këtë barsoletë malazezët e qytetit, sa shpesh mendoja se po rusët për çfarë duhet të mburreshin pas kësaj? Por ata ishin indiferente ndaj kësaj pyetjeje. Të lehtë në gjykim në këtë pikë, por të rëndë deri në solemnitet deri dhe për filxhanin e kafesë turke, malazezët kanë me çfarë duhet të mburren dhe pa folur. Çuditen madje se si ti u flet për një krahasim të tillë, aq sa vihesh në pozitë. Mali i Zi, ndër shekuj e epoka historie, ka pasur një jetë të trazuar. Qeverisur prej ilirëve dhe romanëve, mes grindjeve të sllaveve, hunëve dhe gotëve, duke luftuar venecianët dhe otomanët, dhe së fundi, ngatërruar nga shkrirja e ish -Jugosllavisë, fqinji ynë, i mban plagët e tij të luftërave ende si medalje, më shumë se sa si plagë.

Ky vend i vogël, mban mend shumë nga e kaluara, saqë shpesh ti mendon se jeton ditët e bukura të martesës së Kadmit dhe Harmonisë, apo ndalesën e Agenorit, këtu mes shkëmbinjve, thjesht e vetëm për të pushuar. Të bën përshtypje se në një udhëtim të shkurtër mes qyteteve të vogla të tij, nuk sheh manastire në asnjë vend të Europës kaq shumë sa sheh përgjatë rrugës bregdetare. Në udhëtim e sipër, syri sheh shumë mbi artin prehistorik edhe mbi shkëmbinj, mozaikët romakë të një qyteti venecian detar, e më tej akoma dhe më shumë të admirosh artin në një kishë ortodokse serbe apo atë të një kishëze të përgjumur katolike romane.

Ka shumë e shumë arsye për të shestuar mendjen në këtë det e tokë. Sa hyn në qytetin e Budvas, shumë të njohur prej vitesh nga shqiptarët nostalgjikë të Pozdravit, kur rrugën e ke lënë pas, përballë të shtrihet qyteti i vjetër i saj, si dhe shumë resorte, që me një dyndje tejet të lartë, edhe këtë vit, mund të provosh atë që së pari, e ke marrë si informacion, sa ke hyrë, numrin e mbi 25 mijë turistëve rusë, si asnjëherë më parë si këtë vit, deri në mes të muajit korrik. Tek kridhesh në udhëtimin para, ti nuk pyet më se ç’të pret, sepse ka gjithmonë surpriza për të gjetur. S’di pse hutohem sa herë vij këtu me kishëzat e panumërta rrugës dhe kullat, që janë pjesë e arkitekturës së tyre. Nëse ecën drejt për të dalë nga qyteti i turizmit luksoz që në kohët e Titos, i një prej salloneve më të gëzueshme të Malit të Zi, ashtu si Budva është quajtur, të prin një tunel, ndërsa në të majtë shtrihet porti venecian i Kotorit, një panoramë gjeologjike që syri e kërkon veç në shijet e lartme. Më pas, mes maleve, shtrihet kryeqyteti i vjetër i Malit të Zi, një dëshirë për ta prekur nëse kërkon ti i rikthehesh së kaluarës historike krenare, ashtu si ajo ka mbetur, Cetinja.

Mali i Zi duket mrekullisht i menaxhueshëm. Një vend që të duket sikur e ke në majë të gishtave, jo vetëm për vizitorë të njohur si ne, të përhershëm, që s’po mund t’i shqitemi dot, por edhe për rishtarë që s’puqen dot me të, qoftë edhe nga gjuha cirilike e këtij vendi. Premtues në gjithçka kur hyn, por dhe kur del, gjithmonë, vras mendjen të gjej çfarë më shumë e ka bërë këtë vend të jetë kaq mirë tundues në ftesën e vet ndaj të huajve.

Është pak të thuhet për të, një bregdet me blunë e tij të rrallë në kobalt, plot zhurmë jete e diell boll, ashtu si atëherë kur zotat e krijuan. Por më e mira e Malit te Zi, në fakt, ajo që gjithë herët do të më trazonte pa droje në shumëherët e mia këtu, shtrihet mes maleve, mes shkëmbinjve të fortë, që rrotullohen rreth detit Adriatik. Është ajo që dallon më së pari, takimi me një botë tjetër, takimi me të shkuarën. Është natyrisht jo ajo që të ofrohet së jashtmi, një botë “ikonash” industriale e teknologjike, por bota njerëzore, shpirti i brishtë i një natyre që ka gdhendur çdo gjë me dorë e mendim. Por jo si në dukje, një përsiatje akoma dhe më e ndërlikuar nëse i hyn brenda thellësisë.

Një qytet venecian, që nga shekulli i 15-të deri në shekullin 18-të, Kotori ka në ajër diçka nga qyteti mëmë i tij, Venediku. Ajo që të bën përshtypje, në Kotor, menjëherë sapo hyn, është mungesa e makinave. S’do e besoni? Është e vërtetë. Në Kotor s’ka makina, s’ka karburant të djegur në ajër, s’ka gaz të helmët makinash. Syri vetëm çlodhet me velat e bardha të jahteve dhe anijeve të ankoruara, vendase dhe të huaja. Kur hedh hapat në kalldrëmet e mermerta, tingulli i tyre të dëgjohet qartë dhe të të mos shkojë mendja se mund të ikësh vjedhurazi në lirinë tënde të të menduarit. Ah, jo, jo duhet të njoftosh… s’bëhet ndryshe. Hyrjet e daljet ndënë rrugica janë lehtësisht të kalueshme e të shkurtra. Bashkëbisedimet nga njëra dritare tek tjetra mes shesheve dëgjohen kumbueshëm – dhe ti, nga ngjashmëria absolute e tyre, mund të humbasësh me shumë qejf, sa të kap gazi. E gjitha kjo në endje e sipër teksa kërkon ujë në çezmat e vjetra të sheshit të qytetit, se shishja e ujit e ambalazhuar bukur nuk do të të tundonte aspak pas kësaj. Në qytetin venecian, ku ta ka enda të dëfrehesh, nuk të vjen mërzia dhe frika se po humb si në Berlin apo Budapest nën peshën statujave të mëdha e të errëta. Këtu është një frikë tjetër, një frikë që të tërheq si në ato ëndrrat e bukura ku udhëtimit të natës duam t’i shkojmë deri në fund, edhe pse mistershëm ca shenja davariten për të na trembur.

Prej Kotorit, gjithmonë kisha menduar të ndaloja pak në Risan, për të parë mozaikun romak të shekullit të 3-të të qytezës, që, në pamje të parë, shfaqet si një paraqitje delikate e perëndisë së Hypnos-it, Perëndisë së gjumit. Është një qytezë e freskët, për të cilën dikur pata realizuar një dokumentar historik mbi fatin e mbretëreshës ilire Teutë, si vendqëndrimi i fundit i saj në përpjekjet për të mos u dorëzuar te romakët dhe kjo pjesë pamore më mungonte aq shumë.

Shumë afër dhe shpejt, me anije lundruam drejt Perastit, një tjetër bastion venecian detar. Arritëm në ishujt e Our Lady of the Rock Island. Murgjit e zonës na thanë se vendi është ndërtuar mbi anijet e armikut, me një kishë që ruan më shumë se 2,000 enëza të vogla argjendi nga marinarët që kanë ndaluar aty përgjatë shekujve. Po brenda në manastir, thuhej se kishte dhe shumë piktura të stilit barok, të një piktori të njohur malazez, Tripo Kokolja, i quajtur Mikelangelo malazez. Kanë me ç’të mburren edhe këta njerëz, të vjen në kokë menjëherë ky mendim. Ç’mund të kishin marrë të gjithë këta artistë në shkollat ku Mikelangelo-s ishte një model hyjnor mjeshtri për çdokënd që përpiqej të studionte sekretet e mëdha që Mjeshtri i Madh i dha botës!

Në Manastirin e Ostrogut

Kishim marrë rrugën drejt manastireve. Këto ndërtesa të ulëta mijëravjeçare, që të grishin me misterin e tyre, nuk duhet të më shpëtonin më së pari.

Manastiri i Ostrogut, ndodhet në një kodër, i vendosur në një shkëmb, krejt i mbuluar me një afresk elegant të shekullit të 17-të nga mjeshtri Radul, thoshte një vendas aty. Rruga ishte jo e drejtë, por me kthesa të panumërta, që planet pamore t’i bënte edhe më shumë të thikta. Shkurret dhe oazet e gjelbra, ku s’ka shkelur këmbë njeriu prej dekadash, të vjen t’u hidhesh sipër e dëshira për të zbritur të kap në çdo vend. Po ku moj, do të zbresësh? Këtu s’ka stacion, më qorton njëra mendje. E ç’i duam stacionet?, i kthehem. Stacionet janë ndalesa, ndërsa unë s’kam kohë të ndaloj. Në këto pikëpërpjekje mendimi me veten, ndjeva se këmba s’më shqitej drejt një kërshërie për të parë se ç’kishte përreth. Një kopsht poshtë, mbuluar me gjethnaja zarzavatesh të stinës, dukej se mbante gjithë të mirat e tokës për të ushqyer ata pak njerëz që i jepnin jetë manastirit të vjetër. Të punuarit artizanal, të gatuarit e më pas dhe të ushqyerit, më kishin nxitur mendimin për të ecur pak më brenda se diku, dikë do të takoja. Dhe intuita s’më kishte gabuar. Një murgeshë e lashtë, në sytë e mi – kurrizdalë dhe e mbuluar me një veshje të zezë, me një dorë të zbehtë, më ngacmoi në krahë dhe në gjuhën e vet diç më foli. Aty për aty kuptova se kisha bërë diçka gabim. Kisha shkelur në një territor pa trokitur. Kisha hapur derën e ulët të kopshtit, pa menduar se në një marrëdhënie me njerëzit nga bota e të cilëve unë vija, nuk duhet të ndodhte kështu, dhe se kjo tërësisht ishte gabim. Hutesa më kishte fshirë nga mendja këto sjellje kujdesi me të huajin. Diçka pashë, më kishte thënë murgesha e thatë, se kërkoje në këtë pikturë. Po këtu, qeshi ajo si me gërvishtje me tingull, çfarë kërkon? Këtu s’ka romanca mesjetare. Ah, buzëqesha, vërtet s’ka këtu? Këtu mund të fshihen më shumë të tilla, zonjë. Por njerëzit janë pak budallenj, i kanë harruar këto trille, që qejfin ta shtojnë dhe zemërimin ndaj së përditshmes ta dëbojnë. Punë tokësorësh, pëshpërita unë. Vishe këtë mantelin, po deshe të hysh brenda në manastir. Hajde, hajde lëviz, më tha pak më ashpër ajo. Nuk ka gjë në kopsht veç specave dhe domateve. Ajo që kuptova më pas, teksa tërhiqesha me kokën nga afresku që më largohej gjithmonë e më shumë, ishte se manastiret janë ndërtesa ashtu si ne i kemi parë e ashtu si ne i kemi lexuar. Po, po, ato janë ende vende të mistershme, ku asnjëherë nuk mund të largohesh pa ndjesinë e dëshirës së rikthimit. Megjithëse aty askush nuk do të flasë e askush nuk të vjen afër për të të shërbyer qoftë dhe me një qiri. Njerëzit që shërbejnë janë gra, në një rast, ose burra, në një rast tjetër, që të duken sikur jetojnë të izoluar, të vetmuar në jetën e tyre prej murgu, që, në një botë të ndryshuar përditshmërish, është luks. Plaka e thatë murge nuk më dha ndonjë sinjal dashamirësie mikpritjeje, jo se unë e bezdisa me pyetjet e mia, apo ndoshta sepse kisha hyrë pa trokitur, por ishte forcërisht e dukshme se unë atë qetësi të bukur mes kodrash, kisha provuar t’ia ngacmoja, t’ia trazoja. Asgjë s’do mund ta shqetësonte më shumë se kaq, një ç’sekretim i jetës së përditshme, pa u njoftuar më parë.

Në zgjedhjen e tyre, për të qenë të përjashtuar nga ritmi ynë i jetës, ata kënaqen me eksplorimin e natyrës së besimit vetëm diku, por dhe së bashku diku tjetër.

Jo pa qëllim dhe toponimi i vjetër i fjalës “manastir” të çon drejt greqishtes së vjetër, që do të thotë, “të jetosh vetëm”. E zbulon qartazi këtë lloj aspekti të kulturës së manastirit, pasi ke veshur mantelin që murgesha e zbehtë ma imponoi ta hedh sipër kokës. Një muzikë sacra filloi të luhet në mendje pas kësaj, që dukej sikur vinte nga një piano, tingulli i së cilës dilte me vështirësi nga ndryshkja e kohës. Manteli në kokë apo çfarë tjetër më solli këtë?

Në Manastirin e Podmaines

Është në pjesën verilindore të Budvës, në anën e djathtë që të çon në Podostrog. Manastiri i Podmaines, është vendi ku mrekullia ka emrin e qetësisë. Prej kohësh e vëzhgoja rrugës, duke shëtitur në unazën e Budvës, por s’isha ndalur asnjëherë atje, aq lart, jo më shumë se 4 km nga Budva. Lart në mal, ku freskia është kaq e paqtë, u rrëmbeva drejt kërshërisë për ndërtesën e shenjtë. E ndërtuar në shekullin e 15-të nga një familje fisnike vendase, manastiri ka dy kisha, një e madhe dhe një e vogël. Më e madhja është ndërtuar në shekullin e 18-të. Në hyrje, si ndodh gjithmonë, kërkova për një mbishkrim ku të merrja më shumë informacion. Megjithatë, pamja e tij tregonte se manastiri duhet të ishte aty prej shekujsh. Të dhënat historike tregojnë se shumë emra të njohur mitropolitësh, dukë e poetë serbë janë vendosur aty dhe kanë kaluar në shestim të mendjes shumë e shumë ditë. Dhe në shekullin e 19-të, Manastiri i Podmaines, me gjithë pronat e tij përreth, iu shit Perandorisë Austriake, me kërkesë të perandorit të Rusisë, nga peshkopi- princ Pjetri i Dytë Petrovic Njegosha, në vitin 1830. Poeti dhe filozofi i madh Njegosha shkroi pjesë jo vetëm të kryeveprës së tij, por edhe të letërsisë serbe “Gorski Vijenac”, në shekullin e 18-të pikërisht në Podmaine, dhe pas një viti e botoi në Vjenë. Pjetër Petroviç Njegosha ishte ndoshta peshkopi më me ndikim, që mbretëroi në gjysmën e parë të shekullit XIX. Dijet thonë se pjesa e brendshme e tij është pikturuar me afreske nga një piktor i famshëm i asaj kohe, nga Risani, Rafael Dimitrijevic, në shekullin e 18-të.

Pse e kishin quajtur veten shpesh një race e “papushtueshme” malazezët? Kisha dëshirë dhe unë t’i quaja ashtu, apo po kërkoja me zor një argument që të bindej gjysma tjetër e mendjes së pabindur? Nuk e di. Nëse do ta vizitoje me të gjitha shqisat këtë tokë, nuk mund të besoje të kundërtën. Malazezët, të cilët qëndruan të lirë kur popujt e tjerë sllavë, apo dhe grekët, së bashku me shqiptarët e bullgarët, ranë para fuqisë së Perandorisë Osmane, ishin ata që qëndruan në istikamet e kështjellave të tyre. Ishin më luftëtarë se ata apo terreni nuk e ndihmoi padishahun. Osmanistët shpjegojnë se terreni është një arsye e fortë në pushtimin e një territori, por ata vetë, malazezët, pra, nuk e pranojnë aspak. Nema, nema… Ne luftuam, dhe e ngrenë një ton zërin, si për të përforcuar këtë argument. Ata mbetën të pavarur edhe kur e gjithë Europa, deri në portat e Vjenës u trondit para ushtrive të Gjysmëhënës.